Lust en Gratie. Jaargang 16

[p. 31]

Manon Uphoff
De ketenen van de wraak
D.A.F. de Sade

Als kind trok ik me na een onrechtvaardige behandeling terug op mijn slaapkamer, waar ik me bezighield met fantaseren over mijn plotselinge dood en het verpletterende effect daarvan op de nabestaanden. Huilend en handenwringend stonden ze om me heen. In het volle besef van hun schuld. Verteerd door wroeging, verscheurd door spijt. Toch stelde deze zoete, krachtige wraakme voor een probleem. Kon de uitvoering wel zo bevredigend zijn als de gedachte was? Het ging hier niet om een ethisch principe. Met de vraag naar het ‘nut’ van de wraak en waar ze uiteindelijk toe zou leiden, hield ik me niet bezig. Nee, ik vroeg me af hoe groot de kans was dat ik als lijk iets zou merken van de wroeging, de tranen en het bij iedereen in de borst opwellende besef dat het voorgoed ‘te laat’ was.

Volgens Michel de Montaigne vormt het kunnen waarnemen van de wraak een essentieel onderdeel van een ‘geslaagde’ wraakactie. Wraak is armzalig wanneer degene op wie ze wordt uitgeoefend haar niet kan voelen, en ook wie wraak neemt moet zien wat het effect is om voldoening te kunnen voelen:

Iedereen voelt wel dat er meer durf voor nodig is je vijand een pak slaag te geven dan hem af te maken en dat er meer verachting uit spreekt hem te vernederen dan hem te doden. En verder dat het verlangen naar wraak daardoor beter gestild en bevredigd wordt, aangezien dit er slechts op gericht is zichzelf te doen voelen. Dat is de reden waarom we een beest dat ons pijn doet, of een steen waaraan we ons bezeren, niet aanvallen, aangezien zij onze wraak niet kunnen voelen.

Geen wonder dat het op de lachspieren werkt als we iemand toch wraak zien nemen op een levenloos voorwerp. Daar trapt een onnozele woedend tegen de steen waarover hij struikelde en blijft dubbel gepijnigd en gekwetst achter! Wie herinnert zich niet de dead parrot-scène uit

[p. 32]

Monthy Python waarin een getergde klant de levenloze papegaai snoeihard tegen de toonbank slaat, niet alleen om te bewijzen dat hij morsdood is, maar ook om zich af te reageren. Piepkleine, onnozele wraakoefeningetjes zijn het. Eendagskuikens. Wraak die niet veel verder gaat dan dat de woede over een onheuse behandeling zich direct uit in een ongerichte handeling. Echt serieuze wraak wordt het pas als de gekwetste gedurende enige tijd aandacht heeft besteed aan zijn gevoelens en de honger naar wraak nog steeds wenst te stillen met een zorgvuldig vormgegeven wraakactie.

Voor de eerste, onbezonnen en direct na de daad optredende wraakhandeling hebben we meestal meer begrip dan voor een wraak waarover lang is nagedacht, en die dus rationeler lijkt. We ‘begrijpen’ ze wel, de mensen in het Spaanse dorpje die een vrachtwagenchauffeur lynchten omdat hij na een aanrijding was doorgereden en een vierjarig meisje dood achterliet. Maar zouden we het ook begrijpen als de inwoners pas tien jaar na dato bij de woning van de man zouden opduiken om hem te doden, of als hun kinderen dit dertig jaar later zouden doen en zijn zoon zouden ombrengen?

Wraakgevoelens en wraakhandelingen - de emotie en de daaruit voortvloeiende acties - zijn zo oud als de mensheid. Van deze twee staat de wraakactie in het slechtste blaadje. Maar zoals gevoelens van liefde niet automatisch vertaald worden in liefdevol gedrag, hoeven wraakgevoelens niet automatisch en per definitie te leiden tot gewelddadige wraakhandelingen. Ze kunnen worden gesublimeerd. Misschien is het daarom dat juist in de literatuur wraakgedachten en wraakhandelingen een niet onbelangrijke plaats innemen. Hier kan men zich wreken zonder werkelijk te doden. Hier kan de wraakgedachte een triomfantelijke vorm aannemen.

Een niet gering deel van de literatuur houdt zich thematisch bezig met de wraak. Arme Danaïden, tot in de eeuwigheid gedwongen een bodemloos vat te vullen, beklagenswaardige Ariachne, voor haar pocherij gestraft. Armzalige Tantalus. Wrede, wraakzuchtige Goden! Er zijn

[p. 33]

genoeg auteurs voor wie hun werk als geheel een creatieve wraakoefening is - evenwel zonder de schadelijke gevolgen van werkelijke moord en doodslag, van werkelijke bloedwraak. Hoewel schrijven natuurlijk ook niet altijd en overal een ‘veilige’ bezigheid is.

Bij markies D.A.F. de Sade zijn beide soorten, de wraakgedachte of -behoefte, en de uiteindelijke wraakhandeling, op intrigerende wijze met elkaar verbonden. Voorbeelden van wraakgedachten en -verlangens vinden we te over in zijn Brieven uit de gevangenis (vertaald door Theo Bucherix). Deze selectie bevat uitsluitend brieven van Sade aan zijn vrouw. Ze zijn geschreven in de gevangenis van Vincennes, waar Sade van 1777 tot 1784 heeft gezeten, en in de Bastille, waar hij verbleef van 1784 tot 1789. Je ziet het bij lezing bijna voor je. Arme Sade. Daar zit hij dan. Opgesloten en zonder werkelijke macht. Een steeds dikker wordende man die met steeds absurdere ultimata en dreigingen invloed probeert uit te oefenen op zijn omgeving: ‘de datum van mijn vrijlating, anders kan ik niet instaan voor de gevolgen van mijn wanhoop.’ Die bloed en galspuwend de waarheid zoekt en de vrijheid. Die zijn brieven volstopt met verwijten, verwensingen en steeds langer wordende bestellijsten (voedsel en kleding). Hoe ongerijmd dat over iemand als Sade mag klinken, bij tijd en wijle krijgt het iets aandoenlijks.

En het is waar. De opgelegde straf lijkt niet helemaal in verhouding te staan tot de door hem gepleegde vergrijpen. Jazeker, hij heeft zich schandelijk gedragen, maar zijn gedrag verschilde niet fundamenteel van dat van veel andere Franse edellieden. Woedend is hij op alles en iedereen. Geen brief die hier niet een proeve van is. Geen brief bijna, waarin hij niet in steeds dreigender bewoordingen informatie omtrent zijn vrijlating eist: ‘ik heb besloten [...] alles te breken en kapot te slaan op de man die mij bewaakt, en te trachten te ontsnappen, kortom: mij over te geven aan alle gewelddaden waartoe mijn geest wordt gedwongen als men mij niet binnenkort vrijlaat of niet op zijn minst de kleine voldoening schenkt te weten hoe lang ik nog moet zitten...’

De gruwelijkheid en grootsheid van zijn latere werk, alsmede de uit veel van de brieven naar voren tredende humor en veerkracht, zouden gemakkelijk kunnen doen vergeten hoe triest deze Sade soms is. Juist

[p. 34]

door zijn gevangenschap, de onmacht om zijn situatie te veranderen, komen de verwensingen, de verschrikkelijke ultimata vaak ongewild grotesk en absurd over. Tegelijkertijd zorgden dit soort dreigementen ervoor dat men er wel voor waakte Sade vrij te laten. ‘Mij komt het voor dat men voor de helft, of misschien wel volledig, verantwoordelijk zal zijn voor mijn misdaad, aangezien men gewaarschuwd is dat deze gepleegd wordt als men niet ingrijpt en het tegen alle goddelijke en menselijke wetten indruist dat men een mens tot wanhoop drijft en zulke beproevingen doet ondergaan... Ik neem geen enkele verantwoordelijkheid...’

De bevelen en de vele roepen om wraak (‘Nogmaals, staak uw grappenmakers en zorg ervoor dat ik frisse lucht krijg, of u dwingt mij tot een buitensporigheid, een onbezonnen daad die u nog zult berouwen’) lijken op die van een woedend en uitzinnig kind, opgesloten in de eigen kamer, zinnend op wraak, in het geheim afrekenend met iedereen: ‘Maar wacht maar eens, ooit zult ook u te lijden krijgen, want u bent daarvoor niet beter gevrijwaard dan ik. En dan zal ik het genoegen hebben om u te lachen...’

Overdrijvend in zijn woede dreigt Sade met het schier onmogelijke, of doet hij beloften die niet waar te maken zijn. Honderdvoudig zal hij het iedereen betaald zetten. Tienduizend jaar in het ergste cachot zal hem zijn woord van eer niet kunnen doen verbreken. Uit iedere in beginsel redelijke uitspraak, iedere premisse vloeit - bijna noodzakelijkerwijs - het redeloze, het woedende, het wraakzuchtige voort: ‘Wat wint ze (Sade's schoonmoeder, de vrouw die hij verantwoordelijk achtte voor zijn opsluiting - mu) erbij, behalve dat ze aan de lopende band wordt verafschuwd en vervloekt? Wat wint ze erbij, behalve dat ze haat zaait en wraak over zich afroept, wat voor het vervolg noodlottig kan zijn!’

Er is geen enkele manier waarop ‘de ketenen van de wraak’ doorbroken kunnen worden. Genoegdoening is een absolute noodzaak: ‘Liever nog zou ik straks door de bliksem worden getroffen dan dat ik mijn hoop op wraak opgeef. Alleen door mij daarmee op alle mogelijke ma-

[p. 35]

nieren bezig te houden en mij erin te verlustigen, slaag ik erin mijzelf voor alle ellende te troosten.’

Het is alsof we in de bereidingskamer van de wraak staan en zien hoe en waardoor ze ontstaat en steeds opnieuw in alle eenzaamheid tot het kookpunt komt: ‘telkens als ik pijn heb, telkens wanneer men mij iets weigert, elke keer wanneer ik word beledigd, [ontsnapt] aan mijn hart de eed [...] dat ik mij daarvoor zal wreken...’

Nagenoeg tegelijkertijd exploreert Sade in zijn romans op huiveringwekkende en gedurfde wijze de menselijke geest, is hij angstaanjagend consequent in zijn denken over geweld en lust, gaat hij verder dan wie ook, en vaak verder dan draaglijk is. Wat ook maar enigszins voorstelbaar is wordt voorgesteld, opgevoerd op een podium, uitgestald, in scène gezet en op dezelfde wijze aan de lezer aangeboden als de lichamen in het tekstuele universum aan andere lichamen.

Is dit niet een zoete wraak op de moraal, nagelt hij de hypocrisie niet aan de schandpaal? Schept hij geen omgekeerde bijbel? Verzet hij zich niet tegen de onvrijheid? Zo ridicuul als de wraakgedachten in zijn brieven naar voren komen, zo verschrikkelijk en bandeloos zijn ze waar ze werkelijk vrij kunnen worden losgelaten en uitgezet, op het (seksuele) slagveld in zijn romans. Hier mondt elke wraakgedachte uit in een handeling en overstijgt ze de persoonlijke krenkingen die Sade zijn aangedaan. Hier gaat een groot deel van de wraak aan de krenking vooraf. Hier is het subject almachtig. Het is de ultieme wraak op de onvrijheid, en in die zin zijn de romans van Sade, behalve zoektochten naar de kern, de essentie van het losbandige en de erotiek, ook meesterlijke wraakoefeningen. Ze hebben de eigen tijd overschreden en triomfantelijk achter zich gelaten.

Vallen de in woede afgevuurde pijlen in zijn brieven naast hem neer, in zijn romans treft elke pijl doel. Een bloedstollende revanche, waarmee hij bijna de woorden van Montaigne logenstraft, ware het niet dat hij voor de erkenning hiervan de lezer nodig heeft. Liefst de onnozele lezer, de onrijpe lezer, de ‘onschuldige’ lezer. Omdat wraak alleen maar zoet is als ze gevoeld kan worden.