Lust en Gratie. Jaargang 15

[p. 109]

Ernst & Mijmering

[p. 110]

Ida Boelhouwer
Legde hij het woord in mij te vondeling
Gedichten over vaders

Onlangs heeft mijn dochter officieel een vader gekregen. Eindelijk - nu ze bijna zestien is - is de wet naar onze hand en mag een kind de geslachtsnaam van haar moeder dragen, óók met vader. In het contract met onze drie handtekeningen staat dat voor de erkenning toestemming gegeven is door moeder en kind. Dat vind ik er wel leuk uitzien, alsof moeder en kind de dosering kunnen aangeven van de invloed van de vader. En wat is die invloed eigenlijk? Mijn vader, wiens geslachtsnaam ik automatisch kreeg, stierf toen ik tien jaar was. Zijn plotselinge fysieke afwezigheid zorgde ervoor dat ik hem eindeloos ging zoeken, onmachtig als ik was om hem te missen. Mijn dochter heeft de luxe van zich schaamteloos aan haar vader te mogen ergeren, zoals ze zich dat aan mij doet, op weg naar het moment dat ze zich losgeschud zal hebben. En dan? Is ze dan helemaal vrij zoals zijzelf nu denkt?

Lucie Th. Vermij stelde een paar jaar geleden de bloemlezing O wie was mijn vader wie was ik samen. De gedichten gaan over vaders, en in het gedicht ‘Biografisch i’ van Ida Gerhardt vind ik een inspirerend antwoord op de vraag welke invloed een vader heeft op een kinder-/mensenleven.

De taal slaapt in een syllabe
en zoekt moedergrond om te aarden.

Vijfjaren is oud genoeg.
Toen mijn vader die ik het vroeg,

mij zeide: ‘dat is een grondel,’
- en ik zàg hem, zwart in de sloot -

legde hij het woord in mij te vondeling,
open en bloot.

[p. 111]

 

Waarvoor ik moest zorgen,

 

met mijn leven moest borgen:

 

 

 

totaan mijn dood.

De vader introduceert hier zijn kind in de taal, en daarmee in de wereld. Hij reikt haar de taal aan, als de geest waaruit ze kan spreken, als datgene wat ze te doen heeft in de wereld. Op dat moment wordt voor het kleine kind de taal de lucht waarin ze ademt, waaraan ze levenslang gestalte zal geven.

Het doet me denken aan het door Martin Buber geïntroduceerde ‘Ik enjij’-principe, dat stelt dat een mens pas volledig wordt in een relatie van wederkerigheid met zijn omgeving. Een relatie die vaak in een ‘Ik en Het’-verhouding wordt beleefd omdat het om een opeenhoping van informatie gaat: ik vertel jou over mij, jij vertelt mij over jou, maar is er sprake van wederkerigheid? Dat moment van het kiezen daarvoor, voor het onbekende en relationele, noemt Buber het ‘Jij-zeggen’. Daar komt ‘God’ binnen, dat wat niet van tevoren bedacht en beheerst kan zijn, maar nog geheim is en wacht. Van zo'n ‘Ik en Jij’-moment is hier sprake als het kind zich volledig openstelt voor de uitwerking die het antwoord van haar vader op haar heeft. Er ontstaat een relatie met de taal die uiteindelijk zal leiden tot het maken van gedichten, het scheppen, wat Buber omschrijft als ‘het gestalte geven’ aan ‘een verschijning die op de ziel toetreedt en werkende kracht van haar eist’.

En dan is de beurt aan de lezer, aan mij. Octavio Paz schrijft hierover:

Na de schepping blijft de dichter alleen; het zijn de anderen, de lezers, die nu zichzelf gaan scheppen bij het herscheppen van het gedicht. De ervaring wordt herhaald, alleen omgekeerd: het gaat open voor de lezer en toont hem z'n doorschijnende afgrond. De lezer buigt voorover en stort neer. En bij

[p. 112]

het vallen maakt hij zich los van zichzelf met het doel in een ‘ander zichzelf’ -tot dan toe onbekend of ontkend - binnen te dringen. De lezer, evenals de dichter, wordt tot beeld: iets dat zich projecteert en zich losmaakt van zichzelf en dat naar de ontmoeting met het onnoembare toe gaat.

Terwijl ik het gedicht van Gerhardt lees, zie ik het kind bij de sloot die leert wat een grondel is alsof ik het zelf ben. En ik zie mijn relatie met het woord in de tijd en hoe ik die aangereikt kreeg en oppakte. En ik voel de onontkoombaarheid van elk levenslot zo diep als de dichter het gevoeld moet hebben toen ze er taal voor vond.

In haar boek De schaduwvader doet de schrijfster Mary Gordon verslag van de zoektocht naar haar vader die stierf toen ze zeven was. Door haar onderzoek in archieven en bibliotheken wordt het beeld van de held afgebroken en gereduceerd tot nul. De vragen die overblijven, de lege plekken, blijken niet beantwoord en ingevuld te kunnen worden. Tenslotte besluit ze haar eigen verhaal over hem te schrijven, een verhaal dat recht doet aan haar verbeelding die immers een product is van haar leven als kind van deze vader.

De rol van de vader, de invloed die het kind de vader geeft, als symbool voor de richting die het - volwassen geworden - gaat, geldt niet alleen voor dochters, want Joseph Brodsky citeerde hieromtrent in een interview de Russische dichter Baratynsky (1800-1844)met een fragment uit diens gedicht ‘Desolation’:

Long ago the rumour ofhimfell still around me
His distant grave received his ashes.
My memory has not preserved his face
But here yet lies his accessible spirit
[...]
He roils inside me with inspiration
He commands me praise the forests, valleys, waters

[p. 113]

 

Hefirmly prophesies the country

 

Where I shall inherit a spring without end

 

Where theres's no decay

 

Where in the sweet shadow of unfading oaks

 

Among creeks running ever full

 

I meet a shade most dear to me.

Er staat nog een gedicht in de bundel van Lucie Th. Vermij dat me in dit verband erg aanspreekt. Het gedicht ‘Vader’ van de Zuid-Afrikaanse dichteres Elisabeth Eijbers. Hier wordt het moment zichtbaar dat vader en dochter afscheid nemen. De beschermer en gids van weleer blijft weifelend staan, waar zij met vaste tred haar weg verder vindt.

Langs nagtelike voetpaadjes, toe daar
geen enkel lig in ons klein dorp meer brand,
was hy my wandelmaat, sy vaste hand
het my teen elke wankeling bewaar.

Vandat my vingers sy vertroude vuis
ontglip het, bly hy onbegrypend staan
en prik sy flits se flou en lukraak baan
die donker wat ek zorgeloos doorkruis.

Vader zelf treedt terug, maar de reis die door de dochter trots en onafhankelijk wordt voortgezet, blijft in het verlengde liggen van de geheimzinnige weggetjes die hij ooit met haar in het donker heeft gelopen.

Als het proces van ontdekken beëindigd is, schrijft Buber, wordt het kunstwerk de wereld van het Het binnengeleid: ‘ding onder dingen’, ‘som van eigenschappen’: ‘maar het kan zich keer op keer in levenden lijve stellen voor wie het schouwt en ontvangt.’

Zo werken de gedichten die ik hier heb geciteerd, met hun steeds

[p. 114]

weer nieuwe waarheid, als ik me ervoor openstel. Een waarheid, waar ik vanuit mijn vertrekpunt als lezer en vanuit mijn ervaring als mens de dichter ontmoet. Een ontmoeting in taal, als een uitgestoken hand, die het dagelijks leven en de al of niet bewust gekozen richting daarin, kleurt en soms vleugels geeft.

Literatuur

Lucie Th Vermij (ed.), O wie was mijn vader wie was ik; Gedichten over de vader. Vita, Nijmegen, 1995.

Martin Buber, Ik en Jij. Bijleveld, Utrecht, 1998, vertaling Marianne Storm.

Mary Gordon, Schaduwvader. Ambo, Amsterdam, 1997, vertaling Mieke Lindenburg.