Lust en Gratie. Jaargang 15

[p. 7]

Annelies Passchier
Verkoop de huid van de beer niet...
Of: hoe de schrijver de lezer vervoert

We stonden op Sinterklaas te wachten. Er trokken muziekkorpsen voorbij, een groep Belgen op merkwaardige fietsen, een leger Zwarte Pieten met zakken pepernoten. Ze stak haar handje door het dranghek en kreeg een paar noten. Verwachtingsvol keek ze uit naar de volgende groep. Toen kwam daar opeens een reusachtige beer aangelopen van meer dan twee meter lang. Op zijn buik droeg hij een getraliede kooi waarin een man zat opgevouwen. De beer liep op ons toe. De gekooide man wilde haar een hand geven, maar ze deinsde huilend achteruit. Er volgden reclamewagens, nog meer Zwarte Pieten, en zelfs Sinterklaas reed in een fractie van een seconde op zijn schimmel voorbij.

We gingen naar huis. Waar de beer was, wilde ze weten. De beer met dat bakje. Ze wilde de beer weer zien. Niet Sinterklaas maar dat machtige beest met die kooi op zijn buik werd het verhaal van de intocht. Iedereen moest het horen. Hoe groot hij was en sterk, en hoe in een klein hokje een mannetje zat dat er niet uit kon, een piepklein mannetje dat zijn handje uitstak. Ze vroeg zich af of dat mannetje niet bang was, en hoe dat nou moest als hij wilde eten of spelen. Of de beer hem op ging eten. Of het een stoute beer was.

Zo stel ik me de schrijver voor: als iemand die in de huid van de beer stapt. De kooi op zijn buik is het verhaal waarin hij zijn personages gevangen houdt of, in een mildere bui, vervoert - en dit laatste dan in de dubbele betekenis van het woord. Het is een schrijver die zijn lezers verschalkt. Zo stel ik me ook de schrijfsters van nu voor.

Eigenlijk verwacht ik van alle schrijvers hetzelfde, of ze nu jong zijn of oud, met een grote bek of zonder, man of vrouw, fotogeniek of zo lelijk als de nacht, bij wijze van spreken dan, want ik heb niets tegen een nachtelijke aanblik.

Ik verwacht dat hun schrijven trefzeker is, ik verwacht dat ik tijdens het lezen niet afgeleid zal worden, dat ik ‘die zit!’ zal kunnen zeggen,

[p. 8]

dat ik zal moeten lachen of dat de tranen me in de ogen schieten. Ik verwacht goedlopende zinnen, een karakteristiek ritme, een eigen geluid. Tijdens het lezen wil ik noch denken dat ik het verhaal van een reutelende psycholoog zit te lezen, noch dat van een overredende politicus, noch dat van een zelfgenoegzame retoricus.

Mijn nieuwsgierigheid naar iemands werk wordt bijna altijd gewekt als ik kwaadheid bespeur, ergernis, dolle woede. Als ik merk dat de schrijver vecht met krachten die groter zijn dan hij zelf, die verdergaan dan zijn eigen wereldje.

Een schrijver moet alles geven, elke keer opnieuw, en op papier tot het uiterste gaan. In een interview in de Volkskrant (mei 1998) verwoordde Kees van Beijnum dat zo: ‘Ik heb deze vrouw [de hoofdpersoon van zijn roman De ordening - AP] gebruikt zoals het een romanschrijver betaamt: ik drijf haar, en de andere personages, naar de afgrond om te kijken of ze zullen springen of niet. Een romanschrijver moet van zijn personages houden, dat wordt altijd gezegd, want als jij het niet doet, waarom zou iemand anders het dan doen. Maar je moet ook meedogenloos voor ze zijn, het ze zo moeilijk mogelijk maken. Ik drijf die mevrouw ook naar haar uiterste geheim en naar een akelig einde.’

Dat is wat ik vaak mis. Niet alleen in nieuwe boeken, maar ook in oude. Zo'n boek sla ik al snel dicht - alweer een verhaaltje. Fijn om mee te nemen op vakantie of om te lezen in bad of in bed, maar niks als je uitkijkt naar iets wat je werkelijk zal beroeren.

Misschien heb ik op jonge leeftijd wel te veel zware kost gelezen. Wie eenmaal Bjørneboe heeft gelezen, om eens een grote te noemen, en in Het ogenblik van de vrijheid de föhn door het Alpendal heeft zien gaan en de gevolgen daarvan, samen met die van het drinken van te veel appelcider (de altijd goedmoedige slager Ratznick, meester in het maken van knoflookworsten, slacht op een dag zijn vrouw, zijn dochter en het winkelmeisje, en hangt ze keurig gevild aan de grote vleeshaken in de etalage), die taalt niet meer naar slappe kost.

[p. 9]

In dit verband zou je ook kunnen zeggen dat wie op jeugdige leeftijd te veel boeken leest die aansluiten op zijn belevingswereld, juist verpest wordt in zijn ontwikkeling als lezer. Natuurlijk mogen die boeken gelezen worden, maar in het onderwijs moeten ze de plaats krijgen die ze toekomt: die van marginalia in de literaire geschiedenis. De leraar Nederlands die in de tv-uitzending van de Libris-literatuurprijs (juni 1998) in debat moest gaan met Jaap Goedegebuure (die helaas niet luisterde maar zijn eigen stelling drie maal herhaalde) had daarover opmerkingen die in het middelbaar onderwijs lange tijd niet gangbaar waren. In de discussie over de samenstelling van de literatuurlijst gaf hij een middenweg aan laat de leerling een deel van de boeken zelf kiezen en laat dat boeken zijn die aansluiten bij zijn ervaringswereld. Maar laat het andere deel klassiekers bevatten, vertel daar in de les over, laat zien wat er intrigerend of geestig aan is.

De dood van het literatuuronderwijs, de minimale kennis van de literatuurgeschiedenis, betekent voor de beginnende schrijver dat hij op latere leeftijd een hoop moet inhalen en lezen en ontdekken, maar creëert ook een lezerspubliek dat toespelingen naar andere werken niet meer herkent, dat lagen gaat missen en een verrassend omgaan met de klassieke stof niet meer kan waarnemen of waarderen. Er wordt een onwetend publiek geschapen dat op oudere leeftijd op eigen initiatief een hoop zal moeten inhalen.

De afschaffing van het literatuuronderwijs zoals die de afgelopen decennia heeft plaatsgevonden, lijkt op een van de laatste stuiptrekkingen van de anti-autoritaire opvoeding. De opvattingen over de opvoeding zijn inmiddels aardig aan het bijtrekken. Kinderen blijken toch meer ontspannen en leergieriger in een omgeving waarin wel zekere grenzen worden gesteld en taken moeten worden vervuld. Nu het literatuuronderwijs nog. En maar hopen dat de leraren nog wel belezen zijn, en dat voor hen de éducation permanente een vanzelfsprekende zaak is en niet een woord dat ze eerst in het woordenboek moeten opzoeken.

Het kennisnemen van de literatuurgeschiedenis was voor Elias

[p. 10]

Canetti zelfs een voorwaarde om op de titel van schrijver aanspraak te mogen maken. In ‘Het beroep van schrijver’, een artikel uit de bundel Het geweter in woorden (1976), werkt hij die gedachte uit. Canetti verlangt van de schrijver dat hij zich opstelt als de hoeder van de gedaanteverandermgen. Voor hem is de gave tot gedaanteverandering het ‘meest wezenlijke en meest raadselachtige aspect van de mens’.

De schrijver als hoeder van de gedaanteveranderingen moet in zijn tweeledige betekenis worden begrepen. De schrijver dient zich de literaire nalatenschap, die rijk is aan gedaanteveranderingen, toe te eigenen. Bovendien dient de schrijver de gave van de gedaanteverandering in praktijk te brengen. Canetti heeft het hier niet over hoe dit alles zijn neerslag krijgt in het werk van de schrijver. Dat is iets voor de criticus en de literatuuronderzoeker. Hij heeft het over de houding van de schrijver, de wijze waarop hij in het leven staat, zijn ervaringen opslaat. Schrijvers zouden ‘de toegang tussen de mensen moeten openhouden. Zij zouden in staat moeten zijn om tot een ieder te worden, ook tot de kleinste, de naïefste, de meest machteloze. Hun verlangen naar de ervaring van anderen van binnenuit zou nooit bepaald mogen zijn door de oogmerken waaruit ons normale, zogezegde officiële leven bestaat: dit verlangen zou volkomen verstoken moeten zijn van succesbejag of geldingsdrang, het zou een op zichzelf staande hartstocht moeten zijn, en wel de hartsocht van de gedaanteverandering.’

Alleen op deze wijze is volgens Canetti de schrijver in staat een verhaal te schrijven met een mythische lading, een verhaal waarvan je na lezing zegt: ja, zo is het, zo moet het zijn. Want het wezenlijke van de mythe bestaat in de daarin volvoerde gedaanteveranderingen.

De schrijver die in de huid van een ander kruipt, verwijdert zich van de vraag naar het eigen ik, verwijdert zich van therapie, Riagg en ego-promotie, en probeert juist de raadsels van het menselijke gedrag te io verwoorden en te verbeelden.

Onlangs merkte Kees Fens in zijn rubriek in de Volkskrant (juni 1998) op dat veel van de Nederlandse poëzie die de laatste jaren verschijnt,

[p. 11]

zo weinig beeldend is. Hij parafraseerde Vestdijk, die de plastiek centraal stelde in de poëzie. ‘Het beeld is de kern. Hij [Vestdijk - AP] geeft toe dat plastiek vooral bij jonge dichters voorkomt; de beschouwende poëzie is die van de ouderdom.’ Volgens Fens heeft bij veel jonge dichters de beschouwing de plasticiteit verdrongen. ‘Men peilt zichzelf, maar zelden zichzelf in een ander.’

Wat hebben de schrijfsters van nu ons te bieden? Hoe steken ze aloude verhalen in een nieuw, eigentijds jasje. Hoe lang duurt een kus in de jaren negentig, en hoe lang duurde die dertig jaar geleden? Hoe bewegen de personages zich door de wereld? Zijn ze open of juist angstig en besmuikt? Zijn ze opstandig (een plus), ironisch (een min) of melancholiek (een plusmin)? Tegen welke autoriteit wordt er gestreden?

Er is een waslijst van vragen op te stellen, maar waar ik altijd weer naar op zoek ben - bij elk verhaal of gedicht dat ik lees - dat is het moment van ontroering of hilariteit, dat steeds opnieuw kan opduiken, dat altijd zal blijven komen en dat maakt dat een beetje lezer altijd nieuwsgierig blijft. Zoals Jan Mulder het mooi formuleerde in Villa BvD tijdens de wereldkampioenschappen voetbal in Frankrijk, toen hij het had over de Franse ster Zinedine Zidane: ‘Voetbal is een oud spel, het kan helemaal niet worden vernieuwd, het gaat altijd weer om die ene speler die het spel maakt, de Spielmacher.’ Zo is het ook bij de literatuur. Een schrijver van nu is een schrijver van deze tijd, maar waar het om gaat is dat er teksten worden geschreven waar we niet omheen kunnen, dat er beelden worden opgeroepen die in onze herinnering blijven.