Lust en Gratie. Jaargang 14

[p. 34]

De vraag wie er aan het woord is in een literaire tekst duikt telkens weer op. Is het de schrijver die wij kennen of is het een van zijn alter ego's? Of zuigt hij het allemaal uit zijn duim? Maar wat komt er dan uit die duim?

[p. 35]

Annelies Passchier
Wie spreekt daar?
Over de handeling van het schrijven

Dat niemand ook een personage kan zijn, besefte ik een paar weken geleden. Het was avond en de bel ging. Ik drukte op de deuropener, maar er kwam niemand de trap op. ‘Wie is dat, mama?’ riep mijn driejarige dochter vanuit haar bed. Achteloos antwoordde ik: ‘O, niemand.’ Even later las ik haar een verhaaltje voor het slapen gaan. ‘Waar is niemand nou?’ vroeg ze. ‘Maar er is niemand,’ zei ik, ‘er is niemand boven gekomen. De kamer is leeg.’ Peinzend keek ze naar het gat van de deur. ‘Niemand is er niet, hè? Niemand is weg. Niemand is in eigen huisje.’ Om haar gerust te stellen, zei ik: ‘Ja, zo is het.’ En zo kreeg niemand een gestalte, een dak boven het hoofd en het vermogen om aanwezig of afwezig te zijn. Alleen zouden we nooit een foto van hem kunnen maken, we konden elkaar alleen geloven op ons woord.

In literaire teksten is dat niet anders. We moeten de verteller geloven op zijn woord, niet de schrijver van vlees en bloed.

En wat is die verteller meer dan een toon en een stijl die zich opdringt - een stem die de schrijver hoort tijdens het schrijven en waarvan hij de toon in woorden moet zien te treffen, zijn stijl. Het is geen stem van gene zijde, o nee, en ook geen stem uit een ander, verheven rijk waartoe alleen kunstenaars toegang hebben; het is een stem uit de ether van het lichaam, een stem die opklinkt uit de ruis die ontstaat waar de stem van de ratio en die van de emotie botsen. Schrijvers hebben zich hierover vaak uitgelaten. Een dichter als Lucebert ‘ontving’ - vooral in zijn vroegere werk - zijn teksten. Lucebert had bovendien de gave om de toon van zijn gedichten ook te kunnen overbrengen tijdens het voordragen.

Het vermogen om aan zo'n stem gehoor te geven en de toon te verwoorden, karakteriseert de schrijver - het is een gave waaraan hij gehoor móet geven. En waar hij móet, ontstaan zijn beste teksten - teksten die intrigeren, teksten die ondanks hun helderheid duister blijven.

[p. 36]

In hoeverre is het schrijven dat een dergelijke noodzaak in zich draagt, een rituele handeling waarbij niet zozeer de intentie van de schrijver er toe doet als wel de handeling van het schrijven zelf? De overgave (dat wat het hart zo nodig kwijt moet) speelt daarbij maar een bescheiden rol, eerder is er sprake van een bewust proces waarin bepaalde, specifieke regels worden toegepast.

De regels, niet het resultaat

Weliswaar wordt er bij het vertellen altijd vanuit een eigen ervaringswereld vertrokken, maar tijdens het schrijven komt die wereld steeds verder van de schrijver af te staan - op het papier ontstaat een nieuwe werkelijkheid, de woorden zingen zich als het ware los van de al te persoonsgebonden bevindingen en ervaringen, al blijven sommige details wel karakteristiek.

Neem bijvoorbeeld het personage met de naam ‘Tineke’ dat zo veelvuldig in de teksten van Leo Vroman rondwandelt. Zijn al die Tineke's wel terug te voeren op die ene vrouw met wie Vroman door het leven gaat? Volgens Adriaan Morriën wel. In een interview met Eveline Brandt in De Groene Amsterdammer (29 januari 1997) geeft hij te kennen de liefde tussen Leo Vroman en zijn Tineke behoorlijk griezelig te vinden: ‘Dat geouwehoer over Tineke altijd - het wordt bijna plichtmatig. Het is geritualiseerd. En het ritueel is de dood van de bezieling.’ Ik neem aan dat Morriën hier niet alleen het dagelijks leven van de Vromans op het oog heeft, maar ook het oeuvre van Leo Vroman. Zeker is dat de Tineke in Vromans teksten geritualiseerd is, maar is het niet zo dat deze Tineke zich altijd voegt naar de woorden die haar oproepen, en klinkt niet elke Tineke anders?

Sommige schrijvers moet je niet vragen waar ze mee bezig zijn. Over Gertrude Starink is weinig bekend en een schrijfster als Marie Kessels weigert in de openbaarheid te treden met interviews. Ook een oude grootheid als Samuel Beckett was daar slechts sporadisch toe te verleiden. Voor dit type schrijvers staat het werk voorop, het overkomt hen, de uitvoering van het werk lijkt een haast rituele noodzaak in zich te dragen.

In zijn beroemde essay ‘De zinloosheid van het ritueel’ stelt Frits Staal dat een ritueel niet bestaat uit symbolische handelingen die naar iets anders verwijzen, maar dat het ritueel juist gekenmerkt wordt door het in zichzelf besloten en op zichzelf geconcentreerd zijn. De deelnemers aan een ritueel naar de betekenis vragen van be-

[p. 37]

paalde riten levert volgens Staal weinig op: ‘Het functionele deel van het antwoord lijkt te zijn: kijk en luister, dit zijn onze handelingen! Voor de deelnemers zijn rituelen grotendeels als de dans waarvan Isadora Duncan zei: “Als ik u kon vertellen wat hij inhoudt zou het geen zin hebben die te dansen.”’

Bij het rituele handelen tellen de regels, niet het resultaat, aldus Staal. Een zelfde opvatting, maar dan met betrekking tot het schrijven, is te vinden bij Italo Calvino. In zijn essay ‘Werkelijkheidsniveaus in de literatuur’ stelt hij dat schrijven een keuze impliceert, een psychologische houding, een bepaalde visie op de buitenwereld. ‘De auteur is auteur voor zover hij een rol aanneemt en zich identificeert met de projectie van zichzelf op het moment dat hij schrijft.’ Op een andere plaats formuleert Calvino het zo: ‘De taak van het personage is te vergelijken met de taak van de operator, zoals we die uit de wiskunde kennen. Als zijn functie goed omschreven is, kan hij zich ertoe beperken een naam, een profiel, een hiëroglief, een teken te zijn.’

Een schrijver die regels uitzet en uitvoert en die van tevoren niet weet waarop hij uit gaat komen, schrijft geen ‘brief’ aan zijn lezers waarin hij zijn mening verkondigt, maar laat de lezers ervaren wat er tijdens het schrijven van de tekst gebeurt. Het is een proces dat niet geheel naar eigen hand gezet kan worden. Er gebeurt iets buiten de schrijver om. Of om met Hugo Claus te spreken: ‘De pen gaat waar het hart niet kan.’ Niet in het doelgerichte ligt het intrigerende van veel teksten besloten, maar juist in het toepassen van regels als versnellen, vertragen of herhalen, waardoor de tekst open bloeit en het hart van de lezer sneller laat kloppen. Dan ontstaan de zinnen waarvan Ida Gerhardt schrijft ‘De verzen die een glanzen dragen [...]/Gíj weet: zij zijn níet van mijn hand.’ (Poëta laureatus II)

Wat niemand zag

De schrijver die zich opstelt als de uitvoerder van een werk dat zijn eigen regels stelt, zijn persoonlijke waarheden en meningen negerend, krijgt te maken met onverwachte constellaties, tekstpassages waarvan hij de herkomst niet meer kan traceren en die hem als het ware gegeven zijn.

Deze schrijfhouding betekent allerminst de dood van de bezieling. Adriaan Morriën kan dat wel beweren, maar de teksten die ik op het oog heb, zijn over het algemeen levendiger, vrolijker en treuriger dan vele realistische teksten waarin een schrijver vol vuur zijn visie ver-

[p. 38]

kondigt, een visie die hij vervolgens in vraaggesprekken nog eens haarfijn uiteen weet te zetten, zij het in andere woorden.

Dit voorjaar publiceerde Kees Fens in de Volkskrant (19 april 1997) een portret van Johan Cruijff. In dit stuk, het mooiste dat ik ooit over Cruijff heb gelezen, schrijft Fens: ‘Maar wat hij vooral ziet, is wat de spelers niet zien. Die hebben maar twee gewone ogen. Cruijff moet in elke wedstrijd ook nog een mogelijke andere wedstrijd zien. Ik denk dat hij daarom als commentator zo moeilijk te volgen is. Nog vorige week zag ik hem na de wedstrijd Ajax-Juventus in gesprek met Kees Jansma. Jansma sprak over de net gespeelde wedstrijd, Cruijff over de wedstrijd die hij als mogelijkheid had gezien. [...] De mogelijke wedstrijd is er een waarin elf Cruijffen tegen elf niet-Cruijffen spelen.’

Een zelfde merkwaardige vermenging van werkelijkheid en mogelijkheid is terug te vinden in het werk van Bruno Schulz. In Sanatorium Clepsydra (1937) probeert de verteller ons mee te nemen in het verhaal van een lente die hij als kleine jongen meemaakte. Dat verhaal krijgen we ook te horen, zij het schoksgewijs, want de verteller raakt telkens de weg kwijt in de enorme hoeveelheid associaties die het begrip ‘lente’ bij hem oproept. Als vanzelf stromen de geijkte benoemingen uit zijn pen, maar het gebeurt met zo'n vaart dat ze zich onmiddellijk aan andere woorden vastklitten. De kracht van de woordenstroom die in de verteller woedt, doet hem uit koers geraken - hij raakt zo gezegd van de kaart en verzeilt in het schimmige gebied waarin alle lentes zich ophouden. Slechts met de grootst mogelijke moeite keert hij telkens terug naar het verhaal van die ene, specifieke lente. Toch zijn ook deze dwalingen evengoed het verslag van die ene, als kleine jongen doorleefde lente. Zo goed als Cruijff het in zijn uitweidingen over de mogelijke wedstrijd die in het spel besloten lag, wel degelijk heeft over regels van die ene, gespeelde voetbalwedstrijd.

Het gaat hier niet om gaten in het geheugen of in het betoog, maar om het zichtbaar maken van de ragfijne vertakkingen die de bedding van het verhaal vormen, het zenuwstelsel ervan. Bruno Schulz legt dit mechanisme van wijdlopigheid, waarin ervaring en taal zich mengen, bloot in een passage waarin de verteller zich afvraagt wat de voorjaarsschemering nu eigenlijk is.

[p. 39]

Het mysterie van de schemer! Pas buiten de woorden, waar de macht van onze magie niet werkt, ruist dit donkere en ongrijpbare element. Het woord wordt ontbonden en valt uiteen, keert terug tot zijn etymologie, daalt af tot zichzelf, tot zijn donkere wortel. Dalen - hoe kan dat? We vatten dit letterlijk op. Het wordt donker, onze woorden verliezen zich in onduidelijke associaties: Archeron, Orcus, Onderwereld... Merken jullie dat het van deze woorden donker wordt, dat de grond in molshopen wordt omgewoeld, dat vleugjes wind de geur van het diep, van kelder en graf verspreiden? Wat is de voorjaarsschemering? Nog eenmaal stellen wij deze vraag, het vurige refrein van onze onderzoekingen, en er is geen antwoord. [...] Zo voltrekt zich in ons over de gehele linie een regressie, een weer naar binnen gaan, de weg terug naar de wortel. Zo vertakken we van binnen door anamnese, sidderend van de onderaardse trillingen die ons doorlopen, we dromen onderhuids op heel die mat verlichte vlakte van visioenen. Want alleen boven, in het licht - dat moet gezegd worden - zijn we een trillende, gearticuleerde bundel van melodieën, hoog en helder als een leeuwerik - diep in onszelf vallen we terug in zwart mompelen en murmelen, in zeeën vol eindeloze geschiedenissen.

Het zijn deze geschiedenissen die echoën in de verhalen die verteld worden - de schrijver vangt ze op en geeft ze door. Niemand zag het. Luister!