Lust en Gratie. Jaargang 13

[p. 6]

opnieuw

[p. 7]

Anneke Brassinga
Het boek, steeds opnieuw

Het boek dat ik steeds opnieuw uit de boekenkast pak is steeds opnieuw een ander boek. Maar het is steeds hetzelfde: een boek. Dat wonderbaarlijk simpele samenstel van karton, linnen, boekbinderslijm, papier, inkt. Wat er ook in verwoord staat, het weegt niet op tegen de belofte die het ding, in de hand gehouden, zwaar en licht tegelijk maakt.

Weelderige accessoires als kapitaalbandje en leeslint, in combinatie met een omineuze naam - bijvoorbeeld ‘dr. Ida G.M. Gerhardt’ - dragen aan de zwaarte soms zo aanzienlijk bij dat zo'n ding, hoe vaak ook gewogen in de hoop eindelijk iets te voelen van de nu al eeuwen in gang zijnde Verlichting, steeds opnieuw uitsluitend geschikt blijkt voor schoffering en misbruik: om wiebelende tafels te stutten, om ruiten in of liever gezegd uit te slaan (voor sommige klein behuisde schrijvers een geliefde vorm van ontspanning) of om op de kruin te laten balanceren bij diverse lichaamsoefeningen ter verkrijging of tot behoud van een rechte rug.

Een schrijver is immers, sinds het staand schrijven in onbruik is geraakt, evenzeer als een boek gebaat bij een stevige, ongebochelde, niet bij eerste penetratie brekende rug. Van linnen, rimpelloos geplakt aan de twee kartonnen (het ‘grijsbord’) van voor - en achterplat; linnen, om op de schrijver als mens terug te komen, was dat niet eertijds ook het materiaal waarvan doodshemden werden vervaardigd? Wie schrijft steekt zich bij leven en welzijn in een doodshemd en hoopt daarmee onsterfelijk te worden. Hetgeen weer doet denken aan het ‘stijfje’, een extra bordpapieren ruggetje bij gebrocheerde uitgaven.

Het woord ‘stofomslag’ ofwel het meestal glanspapieren boekhemdje, blijf ik hardnekkig en abusievelijk associëren met trijp; franciscaner pijen van zware bruine wol; ouderwetse drogisten in stofjas met om hun duim een donkerrood, zacht-stekelig rubber kapje voor het centen tellen; motorhandschoenen in volle vaart op een zanderige bosweg.

Het woord ‘schutblad’ roept daarentegen een beeld op van iets ontroerend fragiels: de in mijn verbeelding transparante, zo innig om de knop gebogen bladen waaruit de bloem ontluiken zal op een bitter koude meidag. In vroegere, ambachtelijker tijden werd het schutblad dan ook

[p. 8]

gesneden uit sits- ofwel marmerpapier, in abstract - golvende, vagelijk botanische patronen.

Hoe armelijker en grauwer een boek eruitziet, des te rijker de belofte - maar dat is een kwestie van opvoeding. Die van mij was in de trant van de Prisma-pocket. Dickensvertalingen voor f 1,25! Men moest zich haasten om zo'n ingewikkelde geschiedenis uit te hebben voor het in losse blaadjes herfstig (en in mijn herinnering voortijdig vergeeld) uiteendwarrelde. Het zogeheten stuklezen ging bij deze uitgaven gepaard met de ontmaagding. Op een misschien perverse manier was de rijkdom die zo'n goedkoop boekje beloofde, verbonden met de extreme vergankelijkheid ervan: elke aanraking van dit in de knop brekende leven had iets van lustmoord.

Het boek dat ik lees sinds ik kan lezen, heeft steeds een andere titel, hoewel ik het ook weleens herlees. Maar een herlezen boek lijkt in niets op de herinnering aan het eerder lezen; het doet daardoor zelfs ongelezener aan dan menig boek dat voor mij nieuw zou moeten zijn maar dat ik na een paar bladzijden voorgoed wegleg, overmand door een vermoeid gevoel van eeuwige wederkeer.

Het wonderlijkst herlezen is het lezen van nooit eerder gelezen boeken die een gevoel geven alsof men de inhoud altijd al heeft gekend en liefst zelf had willen schrijven. Dat overkwam mij bij voorbeeld met Hermann Brochs onvoltooide Bergroman, ook wel getiteld Die Verzauberung. Zichzelf, laat staan anderen, verklaren waaruit die oogverblindende herkenning en acute toeëigening, vergelijkbaar met verliefdheid, voortkomt en bestaat is onbegonnen werk; want wat zich daar in het gemoed aandient, is redeloos en in diepste wezen louter lichamelijk, ofwel een vorm van herinnering aan zintuigelijke impressies ooit, maar wie weet nog waar en wanneer, terloops en zijdelings opgedaan.

Nooit vergeet ik hoe die verliefde herkenning van het ongekende mij als vijfjarige voor het eerst aangreep. Het was bij de lectuur, in een Margriet Winterboek, van - zoals ik rond mijn dertigste ontdekte - een fragment uit Winnie-the-Pooh, en wel het hoofdstuk waarin Pooh zich in het hol van Rabbit zo dik en rond eet dat hij in de uitgang blijft steken en een week lang, tot vasten veroordeeld, moet verduren dat zijn benen binnen worden gebruikt als handdoekenrekje terwijl zijn snoet, buiten het hol, trouwhartig wordt voorgelezen door Christopher Robin. Het verhaal bleef me bij als iets dat zich voor mijn

[p. 9]

ogen en oren had afgespeeld, ik had er geen weet van dat het uit een boek afkomstig was, het leek een droom die ik had onthouden.

Het lezen dat herlezen bleek van dit laconieke lijdensverhaal, deze knusse rite de passage, en de bliksem van herkenning die daarbij insloeg, stortten me een kwart eeuw later onverhoeds in de afgrond der jaren, terug naar die eerste en daardoor zo absolute betovering, de rechtstreekse transformatie van tekst in belevenis die lezen kan zijn.

Daaraan was voorafgegaan de betovering van het kunnen lezen an und für sich, de ontdekking van een nieuw zintuig dat zich laafde aan letters en woorden. Dat is de belofte die het boek dat ik steeds opnieuw uit de kast pak in zich sluit. Zoals men popelend de wandelschoenen uit de kast pakt en de veters strikt, wetend dat elke wandeling, al gaat die voor de duizendste maal langs dezelfde paden, steeds opnieuw een nieuwe wereld doet betreden.

Soms volstaat een blik op de rustige, trouwe rij boekruggen aan de muur om in gedachten uit lezen te gaan en, als Winnie - the - Pooh zwevend in de doorgang, het besef te koesteren dat niets, zolang het leven duurt, verloren gaat van al wat daar in doodshemdjes van linnen en papier aan gelooflijks sluimert.