Lust en Gratie. Jaargang 13

[p. 105]

Monica Soeting
Een biografie is ook een boek

‘Biografieën, levensschetsen, memoires en autobiografische herinneringen’, zo viel op 30 december 1995 in NRC Handelsblad te lezen, ‘zijn in Nederland nog nooit zo populair geweest als thans.’ De anonieme auteur van deze tekst staaft de bewering met het aantal biografieën dat in 1994 en 1995 verscheen: 298. Dat is een fractie van wat er aan Engelstalige biografieën verschijnt: ongeveer vijfduizend per jaar. Het Engelstalige leespubliek is natuurlijk veel groter dan het Nederlandstalige, een vergelijking is dus niet echt rechtvaardig. Maar het heeft niet alleen met getallen te maken. Binnen de Engelstalige literatuur vormen biografieën een erkend genre - erkend in de zin dat niemand zich geroepen voelt om het Nut en Doel van biografieën aan een nauwkeurig onderzoek onderwerpen. In Nederland daarentegen zijn we nog altijd op zoek naar het Waarom van de biografie.

Achter deze zoektocht gaat de angst voor ongezonde nieuwsgierigheid schuil: ‘Het lijkt of het schrijvend en lezend deel van de natie zich massaal heeft bekeerd tot een letterkundig genre dat vanouds aarzelt tussen voyeurisme en nieuwsgierigheid.’ Die uitspraak impliceert dat het in de letteren bergafwaarts gaat. ‘Het land hongert, zo lijkt het in ieder geval, naar voeling met de condition humaine in de vorm van medemenselijke belevenissen.’ De schrijver laat op deze passage de hoge verkoopcijfers van de biografieën van Jomanda en de gereformeerde predikant Honkoop volgen. Foute boel dus, die nieuwe aandacht voor levensbeschrijvingen.

Er gebeurde vorig jaar nog meer fouts in literair Nederland. Lezers gingen, al even massaal, op zoek naar de autobiografische gegevens van auteurs in romans en verhalen. En ook hier werd het lezend deel der natie, de voyeuristen en nieuwsgierigen onder hen althans, bestraffend toegesproken. Bij de uitreiking van de Ako-prijs bijvoorbeeld, toen Sonja Barend de genomineerde schrijvers naar het autobiografische gehalte van hun romans vroeg, gaven Adriaan van Dis en Connie Palmen weliswaar toe dat er iets van de schrijver in een boek ‘overgaat’ en dat hij of zij gebruik maakt van autobiografische gegevens, maar tegelijkertijd wezen zij

[p. 106]

er met klem op dat de lezer een roman nimmer, nee nimmer als autobiografisch mag beschouwen. De lezer mag de tekst tot zich nemen, maar moet zich verder discreet afzijdig houden; interesse voor de schrijver grenst aan het obscene. Alleen de tekst en, voor zover hij zijn tekst vertegenwoordigt, de officieel door uitgeverijen en media erkende auteur tellen. De lezer is van geen belang. Het leven van de schrijver gaat de lezer niets aan. Als er al een verbinding bestaat tussen tekst en schrijver, dan dient de lezer beleefd het hoofd af te wenden en te doen alsof hij van niets weet. Biografisch lezen is uit den boze.

En gelijk hebben Palmen en Van Dis. Fictie is geen autobiografie. Wit is wit en zwart is zwart: wat verzonnen is, mag niet voor waar worden aangezien. Het gelijk ligt akelig makkelijk voor het oprapen.

Palmen en Van Dis staan in hun mening niet alleen. Ze bevinden zich zelfs in eminent filosofisch gezelschap. De Franse filosoof Roland Barthes bijvoorbeeld stelde dat een tekst betekenis heeft voor zover deze naar andere teksten verwijst. Het is de taal, zo zei hij, die spreekt, niet de auteur. De betekenis van een tekst heeft niets te maken met de persoonlijke expressiedrang van de schrijver, en al helemaal niet met die van de lezer. Schrijver en lezer zijn niet meer dan dragers van bepaalde culturele waarden. Hun persoonlijke achtergrond is voor het belang van de tekst van geen enkele waarde. De auteur is, in de ogen van Barthes, dood.

Als de schrijver en de lezer al ondergeschikt zijn aan de tekst, wat hebben beide partijen dan nog met elkaar te maken? En wat hebben schrijver en lezer met de tekst te maken?

Het antwoord luidt in dit geval: niets.

Maar waarom hebben we dan nog steeds een probleem?

Laat ik het zo zeggen. Zolang lezers geïnteresseerd zijn in schrijvers, kun je ze bestraffend toespreken en voor onderontwikkelde voyeuristen verslijten, maar intussen schepje dan wel een onoverbrugbare kloof tussen theorie en praktijk. Een kloof die met bijna ieder wetenschappelijk onderzoek lijkt te ontstaan, of het nu om natuurkundig onderzoek of om vrouwenstudies gaat. De Britse literatuurwetenschapster Patricia Duncker verwoordt dit proces als volgt: ‘de toevlucht tot het abstracte is altijd een uitvlucht wanneer de theorie niet in staat is om ons terug te voeren naar de ruwe werkelijkheid van de politiek: de slaapkamer, de keuken, de werkplek en de straat.’

[p. 107]

Nu gaat het in de kwestie van het biografisch lezen weliswaar niet om politiek, maar ook de meeste literatuurwetenschappelijke debatten gaan het werkelijke probleem, de concrete betrokkenheid van de lezer bij de tekst en de schrijver, uit de weg. Waarmee we aan het einde van de discussie gekomen zijn.

Hoe pak je die discussie weer op?. Soms is het handig om de zaak eenvoudigweg om te draaien. Ook hier biedt Patricia Duncker de helpende hand. Dit vooijaar verscheen haar debuutroman Hallucinating Foucault, een roman die ze naar eigen zeggen schreef als cadeau voor Barthes' landgenoot, de in 1984 gestorven filosoof Michel Foucault. Foucault, zo stelt Duncker, had eigenlijk geen filosoof willen zijn maar romanschrijver: ‘Hij zei dat hij al zijn boeken eigenlijk alleen maar geschreven had om jonge mannen te imponeren. Ik vond dat een vreselijke gedachte. En toen bedacht ik dat ik een schrijver zou creëren, Paul Michel - want dat was Foucaults echte naam - en die tot de man zou maken, die Foucault altijd had willen zijn. En ik gaf hem ook een jonge man die meer van hem zou houden dan van wie dan ook en die zo knap was als James Dean. Dat was mijn gift aan Foucault.’

Het boek gaat nog voor het goed en wel begonnen is al in op de verhouding tussen leven en werk. In de dankbetuiging die aan de tekst voorafgaat, legt Duncker de volgende verklaring af: ‘Dit boek is een roman en daarom gebaseerd op de levens van een groot aantal echte mensen die ik tot mijn grote vreugde in de loop van de tijd heb leren kennen.’

Ik vind dit de prachtigste uitspraak die ik in tijden gelezen heb. Dit boek is een roman, en daarom gebaseerd op de levens van mensen die de schrijfster kent... dat is genoeg om op zijn minst een paar gestorven filosofen en literatuurwetenschappers zich in hun graf te doen omdraaien, of anders een aantal levende schrijvers op zijn minst hevig te doen schrikken.

Hallucinating Foucault bevat meer schrikbarende citaten. Het boek gaat namelijk over de concrete liefde van een lezer voor een schrijver. Deze lezer, die door Duncker niet met naam genoemd wordt, werkt aan een proefschrift over de Franse schrijver Paul Michel. Hij doet dat, aan het begin van het verhaal, zoals het in wetenschappelijke kringen hoort: hij leest en analyseert uitsluitend de teksten van Michel. Voor Michel zelf interesseert hij zich niet. Hij hoedt zich ervoor werk en leven met elkaar te verbinden. ‘Je kunt een werk niet vanuit een leven verklaren’, zegt hij. ‘Dat is te simpel gedacht. Het schrijven heeft zijn eigen regels.’

[p. 108]

Op een dag ziet hij zijn vriendin een brief schrijven. De aanhef van die brief luidt: Mein Geliebter. De lezer stikt bijkans van jaloezie. ‘Wat ben je godverdomme aan het doen?’ schreeuwt hij tegen haar. Waarop zij uitlegt dat ze een liefdesbrief aan Schiller schrijft. ‘Hou je me voor de gek?’ wil hij weten. ‘Zeker niet’, antwoordt ze. ‘Op die manier kan ik hem beter begrijpen. Zo kan ik beter nadenken. Als je niet verliefd bent op het onderwerp van je dissertatie wordt het maar een saaie boel. Ben jij niet verliefd op Paul Michel?’ De lezer antwoordt ontkennend. Maar uit liefde voor zijn vriendin gaat hij uiteindelijk op zoek naar Paul Michel. Na enige tijd vindt de lezer de schrijver. Hij wordt op hem verliefd, en de lezer en de schrijver krijgen een verhouding. Als de lezer de schrijver verliest, gaat de lezer terug naar Cambridge. Daar schrijft hij verder aan zijn proefschrift op de gebruikelijke manier, zonder verwijzing naar de schrijver. ‘Ik probeer hem uit mijn gedachten te verbannen’, zegt hij. ‘Ik werk alleen maar met de teksten.’ Dat hij hem niet zo makkelijk uit zijn gedachten bannen kan, blijkt uit het feit dat hij regelmatig nachtmerries heeft. In die nachtmerries ziet hij Michel en achter hem een onbekende man: Foucault? ‘Het schouwspel bevriest voor mijn ogen als een schilderij waar ik geen deel van uitmaak, en ook de betekenis blijft voor mij onbereikbaar, obscuur. Ik word na zo'n droom altijd rillend wakker, ellendig, obscuur.’

Het is duidelijk waarom de lezer in Dunckers roman aan nachtmerries lijdt. Maar wat hebben de nachtmerries met Foucault te maken? Net als Barthes beschouwde Foucault de schrijver en de lezer als ondergeschikt aan de tekst. Schrijven en lezen zijn volgens hem geen vormen van individuele expressie, maar uitdrukkingen van de machtsrelaties waarbinnen wij leven. Met andere woorden: wij worden door de taal bepaald.

Dat is het slechte nieuws. Het goede nieuws is dat Foucault deze ontdekking heeft kunnen doen. Hij maakte gebruik van de taal om te laten zien wat taal kan doen. Dat betekent dat hij niet in de taal gevangen zat. We worden weliswaar door taal bepaald, maar tegelijkertijd gebruiken we de taal om de bepalingen en de beperkingen van de taal bloot te leggen: wij kunnen de taal ook beheersen.

In Hallucinating Foucault gaat het om een vergelijkbare dubbelzijdigheid. De tekst bestaat niet zonder de schrijver, de schrijver niet zonder de tekst en de tekst niet zonder de lezer. De lezer die de tekst leest, is via de tekst

[p. 109]

met de schrijver verbonden. In dat licht bezien is de relatie tussen de lezer en de auteur geenszins ongeoorloofd, voyeuristisch of van een ziekelijke aard. Hoezeer de schrijver zichzelf ook probeert kwijt te raken - hij blijft altijd in de tekst aanwezig, in een bepaalde stijl, in een bepaalde manier van uitdrukken. Zelfs Foucault is niet uit zijn teksten te bannen.. Wie hem van zijn tekst probeert los te maken, doet dat op straffe van nachtelijke hallucinaties.

Je kunt een werk niet vanuit een leven verklaren, zegt de protagonist van Hallucinating Foucault. Ik geef hem gelijk. De verhoudingen tussen schrijver, tekst, auteur en lezer zijn niet van verklarende aard. Het leven is niet de oorzaak van het werk, maar leven en werk zijn wel met elkaar verbonden. ‘De waarheid is’, zo zei weer een andere Franse filosoof, Maurice Merleau Ponty, ‘dat dit bepaalde werk zonder dat bepaalde leven niet gemaakt had kunnen worden.’ Om een causale samenhang gaat het hier niet. Wel om een onvoorwaardelijke.

Zo is het ook met de verhouding tussen schrijver en lezer.

Die verhouding wordt geleid door de tekst: schrijver en lezer zijn via de tekst met elkaar verbonden, maar die verbinding bestaat slechts bij de gratie van de tekst. En zelfs dan gaat het nog om een partiële verbinding: de tekst is voor beide partijen dezelfde, maar altijd ook anders. Het gaat hier dus om een liefde die, in de meeste gevallen, indirect is. Desondanks is ze echt; niet abnormaal, niet verbeeld en niet verkeerd.

Wat verkeerd is, is - zoals zo vaak - niet het antwoord maar de vraag. Voor het lezen en schrijven van romans telt, net zomin als in de liefde, de wet van oorzaak en gevolg. Daarom is iedere roman gebaseerd op het leven van de schrijver en, zoals Duncker schrijft, dat van zijn vrienden: zijn lezers. Daarom bestaan er biografieën. En of die het werkelijke leven weergeven? Ook die vraag is van geen belang. Een biografie is per slot van rekening, net als een roman, niets anders dan een boek.