Lust en Gratie. Jaargang 13

[p. 97]

Ernst & Mijmering

[p. 98]

Essay

[p. 99]

Annelies Passchier
Hangt daar een vrouw aan het plafond?
Aantekeningen bij Charlotte Mutsaers

Na lezing van Rachels rokje (1994) van Charlotte Mutsaers rees bij mij verleden jaar de vraag waarom Lust & Gratie nog nooit een artikel aan haar werk wijdde. In de inleiding van Het literaire klimaat (lentenummer, 1992), waarin portretten staan van een aantal Nederlandse schrijfsters die gezichtsbepalend werden geacht voor de periode 1980-1991, valt Mutsaers met een aantal anderen in de redactionele inleiding het excuus ten deel dat de redactie ook aan haar een artikel had kunnen wijden, maar dat de keuze nu eenmaal op anderen viel.

Nu vormt Rachels rokje het voorlopig hoogtepunt in het oeuvre van Charlotte Mutsaers. Maar ook vóór 1994 zagen een aantal prachtige boeken het licht, zoals Hazepeper (1985), De markiezin (1988) (vooral de stukken die niet over ‘Fritzi’ gaan, dus eigenlijk de helft van het boek) en Kersebloed (1990). En dit voorjaar verscheen er alweer een nieuwe bundel beschouwingen: Paardejam (1996).

In de wandelgangen bespeurde ik de teneur dat het werk van Mutsaers al genoeg aandacht kreeg. Ook bespeurde ik enige rancune, in de zin dat Mutsaers eigenlijk in het verkeerde kamp omhoog werd gestoken. Het is nu niet meer en vogue om zo in kampen te denken en het werd ook niet hardop gezegd, maar het was wel de indruk die bij mij bleef hangen.

Mutsaers krijgt altijd veel pers in de reguliere dag - en weekbladen en werd door Nicolaas Matsier geportretteerd in Het literair klimaat 1986-1992, dat, gelet op de samenstellers, in feite een extra editie van Raster was. In deze bundel werden opvallend veel mannelijke auteurs onder de loep genomen, onder wie ook enkele mindere goden. De bundel verscheen ongeveer tegelijkertijd met het klimaat-nummer van Lust & Gratie, wat er ook toe zal hebben bijgedragen dat de keuze destijds op andere schrijfsters viel teneinde overlappingen te vermijden.

Misschien speelt bij de afwezigheid van Charlotte Mutsaers in de jaargangen Lust & Gratie ook mee dat Mutsaers zich publiekelijk en in haar werk nogal geïrriteerd toont zo gauw het om vrouwenzaken gaat. Alles wat met het man-vrouw-verschil of met feminisme te maken heeft, functioneert

[p. 100]

in haar geschriften als rode lap en ontlokt heftige reacties. Zelfs in die mate dat je je soms verbaasd afvraagt of de schrijfster geen gevecht tegen windmolens voert. De uitvallen krijgen vaak vorm in een terzijde, een uitstapje uit het betoog. Die uitstapjes vormen overigens wel een wezenlijk onderdeel van Mutsaers stijl. Of positiever geformuleerd: wellicht zijn het juist deze windmolens die de kern van haar werk uitmaken. Schrijvers als Mutsaers moeten het bij uitstek hebben van uitweidingen en verzamelingen. Toen ik Rachels rokje las, moest ik bij de eerste hoofdstukken denken aan Multatuli's Minnebrieven, Sjklovski's Zoo en Calvino's Als op een winternacht een reiziger - vanwege het hoge hink-stap-sprong-gehalte, de vaart en het brede spectrum.

In Paardejam staat een mooi stuk over Francis Ponge, en zoals alle stukken in Hazepeper, Kersebloed en Paardejam, draagt ook dit stuk bouwstenen aan voor Mutsaers' poëtica:

Maar Ponge wou meer dan louter schrijven. Al schrijvend wou hij de fundamentele inwendige structuur van elk ding onderzoeken, dat ‘wat het ding bij elkaar houdt’ [...] en bijgevolg ook dat waardoor de taal bij elkaar wordt gehouden.

Mutsaers citeert vervolgens uit Ponge's Restaurant Lemeunier. Dit restaurant wordt bijeengehouden door licht, spiegels, groene planten, galerijen van Amerikaans grenehout, lauwe geurtjes, getik van vorken, muzikanten, bordengekletter, geroezemoes van klanten, cassières met ‘verplicht’ opgevulde bloesjes, obers, romige nagerechten en... de zwetende oksels van vrouwen: Terwijl ze de armen optillen in een beweging die bij hun oksels hun persoonlijke manier onthult om de cocardes van hun transpiratie tentoon te spreiden, verschikken de vrouwen iets aan hun kapsel of spelen ze met een tube crême. ‘Ja, dat is vrouwelijkheid! of de feministen het nu leuk vinden of niet.’

Vooral het uitroepteken hier, overviel me. Het citaat over het restaurant, inclusief de zwetende vrouwen vond ik een mooie illustratie van de wijze waarop Ponge te werk ging. De uitval naar ‘de feministen’ deed me opschrikken. Er was iets met dat woord ‘vrouwelijkheid’. Maar wat? Ik heb het citaat inclusief de uitval enkele malen overgelezen. De uitval moet iets des Mutsaers zijn. Ik ken geen vrouwen die nog wakker liggen van vrouwen die met hun haar in de weer zijn of spelen met een tube crème. Niks erotischer dan een haar nagels vijlende vrouw. Denk ik dan weer. Maar

[p. 101]

dit terzijde. Vermoedelijk heeft de tweede feministische golf van eind jaren zestig, beginjaren zeventig bij Mutsaers een enorme aversie opgeroepen, en dan vooral de uitgesproken terug-naar-af-vormen daarvan (het afwijzen van make-up, de dracht der wijde tuinbroeken, de tred der stevige stappers, de consumptie van zes-granen-brood en geitekaas). Dat moest wel botsen, want de wereld van Mutsaers bestaat bij uitstek uit onnutte zaken: ze heeft er niet alleen oog voor maar kleedt haar werk er ook mee aan. Het verhaal over de glazen kwallen in Paardejam is hier een mooi voorbeeld van.

Charlotte Mutsaers wenst niet als vrouwelijk auteur te worden aangesproken, maar als auteur, als een schrijvende mens. Op de omslag van Hazepeper staat een citaat uit een interview met haar dat het Vlaamse blad De zwarte pladijs in 1984 publiceerde: ‘Nu hebben we het nog niet gehad over de twee gewilde polen mannelijk en vrouwelijk, maar ik zou zeggen: laat dat maar, ik weet er geen zinnig woord over te vertellen.’

Geen zinnig woord misschien, maar wel een beeldend woord, zo niet een beeldende vraag. Mutsaers' werk wemelt van uitspraken die wel degelijk met de oppositie mannelijk-vrouwelijk of met het benoemen van vrouwen te maken hebben. Ze maakt er alleen geen identiteitskwestie van, maar loopt er tijdens het schrijven spelenderwijs tegenaan. Het is de taal, het zijn de woorden die haar verwondering wekken. En die verwondering weet zij te boek te stellen, het is de stuwende kracht achter haar werk. In de prachtige reeks ‘Stukjes en Beetjes’, die eindjaren tachtig in Hollands Maandblad verscheen en waarvan onder de noemer ‘Deel en geheel’ enkele bijdragen zijn opgenomen in Kersebloed, onthult Mutsaers de voor haar dramatische lading van dit thema.

Niets kan ik meer in handen krijgen of ik denk onmiddellijk: waar is het een stuk van. Iemand zegt: ‘Pak aan, een reep chocolade,’ en meteen vraag ik me af waarom het ding reep heet. Waar mag die wel van afgesneden zijn? Ligt de moederreep misschien op haar gemak in Parijs te pronken onder een glazen stolp? Heeft niet alles en iedereen een moeder? En is dat geen drama? [...] Voor de stukjes en beetjes komt haast niemand op en toch valt het geheel meestal in het niet bij de delen. Weg met het grote gebaar! Ik zal opkomen voor de stukjes, de beetjes, de splinters, de likjes, de partjes, de fracties, de tikkeltjes [...].

[p. 102]

Vervolgens komt Mutsaers via verrassende uitweidingen over woorden als moot, onthalzing, decolleté, beentjes en botjes terecht bij het gratenpakhuis:

Een gratenpakhuis in een decolleté rekent men niet tot de stukken (uitgezonderd een enkele Twiggy die met haar fijne takjes een andere definitie geeft van sex appeal). Wie een vrouw een stuk noemt, heeft altijd de vlezige stukken van haar lichaam op het oog. Stuk voor vrouw heeft dan ook niets te maken met de rib van Adam, maar is een soort pars pro toto, zij het een veel abstracter dan bijvoorbeeld gleuf (merk op dat in het woord stuk de woorden kus en kut zitten opgesloten). Staat er echter een lelijk hoofd boven op die stukken, dan vormen zij samen ineens geen stuk meer!

Alweer dat uitroepteken. Er volgt op deze constatering geen nader commentaar. De schrijfster laat de werking van haar formulering aan de kracht van de taal zelf over.

Naar aanleiding van het avantgarde-nummer van Lust & Gratie (winter, 1994-1995) moest ik weer aan het werk van Charlotte Mutsaers denken, met name aan Rachels rokje.

Xandra Schutte citeert in haar inleiding bij dat nummer de Franse surrealist Louis Aragon over de oprichting van de club La Centrale Surréaliste in 1924: ‘We hingen een vrouw aan het plafond van een lege kamer en ontvingen elke dag bezoek van angstige mannen die zware geheimen met zich meedroegen.’ Een foto van Man Ray uit die dagen leert dat het een naakte vrouw was die daar aan het plafond hing. Het is grappig om te zien hoe deze naakte vrouw een bruikbare kurk in de commentaren wordt. Bij de kunsthistorica Susan Suleiman wordt ze een ‘naakte, onbeschreven vrouw’, op wie de surrealistische kunstenaars hun fantasieën naar hartelust konden projecteren. In de woorden van Schutte wordt ze een ‘willoze, naakte vrouw’.

In deze inleiding komt Schutte met behulp van een aantal feministische kunsthistorica's en theoretica's tot de slotsom dat waar de vrouw metafoor is, zij als subject afwezig is. Vrouwelijke kunstenaars moeten zich dan ook uit de kerker van de metaforisering bevrijden, willen zij tot eigen volwaardig werk komen. Vrouwelijke kunstenaars zouden de mannelijke blik van zich af moeten laten glijden om tot subject te kunnen worden.

[p. 103]

Dat ik in dit verband aan Rachels rokje moest denken, is niet zo vreemd. Tenslotte verwijst Charlotte Mutsaers in haar roman expliciet naar het surrealisme, ze noemt onder meer André Breton en zijn Nadja. Bovendien draagt haar gehele werk sporen van de surrealistische technieken. Ook zij brengt als het ware de chaos terug in de logica van het verhaal.

Hoewel Mutsaers zich tot een algemeen publiek richt en zich duidelijk beroept op een literaire achtergrond (surrealisme, dada, Russische Oberioeten) brengt zij met haar schrijven toch een vrouwelijke metaforiek in. Niet als bewuste inzet tegen een mannelijke metaforiek, maar vanwege het feit dat ze een vrouw is, zich daar zeer wel bewust van is en daar vervolgens mee gaat spelen. Er is geen sprake van een gekozen strategie of tactiek, dat spel is pure noodzaak.

De vreugde van Mutsaers' schrijverschap ligt in het vermogen om via of met de taal iets weer te vinden of te benaderen van die bron van vreugde waartoe zij direct toegang had voordat zij ‘vrouw’ werd - die wereld waarin zij nog één met de dingen was en de splitsing in subject en object nog niet zo bewust was. Mutsaers beschrijft dat moment van bewustwording in een ontroerende passage in Hazepeper. In zijn bijdrage over Charlotte Mutsaers in Bzzlletin (nummer 225,1995), dat een enigszins herziene versie is van zijn portret in Het literair klimaat 1986-1992, citeert Nicolaas Matsier uit dezelfde passage. Waar Matsier echter de nadruk legt op ervaring van de eerste liefde als oorzaak van de breuk, daar zou ik de aanspreking als vrouw voorop willen stellen. In enkele alinea's legt Mutsaers in die passage de bron van haar schrijverschap bloot. Of misschien moet ik niet spreken van de bron, maar juist van het geweld dat het dichten van die bron veroorzaakte:

Waarom weet ik nog zo goed de eerste stranddag met mijn eerste vriendje? Niet om wat men denkt. Het was dit: ineens had ik het gevoel dat ik er op het strand niet meer bijhoorde zoals vroeger. [...] Nog even waagde ik een poging: daar lag een dubbele schelp, ha! ‘Kijk eens,’ zei ik, ‘wat een pracht van een schelp daar ligt. Zal ik die voor je oprapen?’ ‘Zeg dat nog eens,’zei mijn vriendje, ‘want dan lach je zo leuk.’ Onderdehand trapte hij met één hakgebaar de schelp in gruzelementen en nam mij in zijn armen. [...] Ik waszestien jaar en had zestien zomervakanties aan zee doorgebracht. Het jaar daarvoor had ik nog zandkastelen gebouwd.

[p. 104]

De breuk trof mij als een slag. Daar liep ik in mijn mooie jurk, mijn oksels uitgeplukt. [...] Die breuk is het die ik van toen af aan met alle macht aan het herstellen ben [...]: het contact met de Dingen, de diepe verzonkenheid in het spel.

De vrouw aan het plafond staat in de praktijk van Mutsaers stevig met beide benen op de grond en is alles behalve willoos en onbeschreven. De opening van Rachels rokje getuigt daarvan:

Sta stil, hou u vast: Rachel S. komt eraan. In haar rokje! En we bevinden ons op straat en niet in de wei. [...] Rachel S. draagt haar rokje en de plooien daarvan worden bij elkaar gehouden dooreen riem. Je moet maar durven. De hele stoep haalt zijn wenkbrauwen op en begint te deinen. Is het epicentrum soms uit wandelen gegaan?