Lust en Gratie. Jaargang 13

[p. 110]

Marguerite Duras 1917, 1990

[p. 111]

Marja Loomans
Sterk als de liefde
Bij de dood van Marguerite Duras [1914-1996]

Na ruim twee jaar stilte verscheen in oktober vorig jaar een ‘nieuwe Duras’, C'est tout getiteld. Twee jaar is een hele tijd als we de constante stroom van publikaties in ogenschouw nemen: na Les Impudents in 1943 volgden er zo'n vijftig boeken - romans, verhalen, toneel, essays en scenario's - en negentien films. Dat het de laatste jaren wat stiller werd rondom Duras, past bij de indruk die recente foto's achterlaten. Een frêle vrouw, kleiner geworden, gezicht vol rimpels en een sjaal om haar hals die het stemapparaatje in haar keel maskeert. Op sommige foto's is te zien hoe ze weer lijkt op de driejarige Marie Donna dieu, die nog aan het begin van haar leven staat. Verdwenen die gedrongen gestalte met die stijve, opgetrokken schouders, wèg de zware, hoornen bril, zelfs de eeuwige sigaret ontbreekt. Ze was oud aan het worden, iets wat trouwens een klein wonder mocht heten na het tumultueuze en vaak destructieve leven dat ze leidde. Met Écrire (Schrijven, 1993) zou ze wel haar laatste boek hebben geschreven.

En dan verschijnt, zonder publicitaire franje, dat boekje met de onheilspellende titel C'est tout. Zelden heeft een tekst van Duras me zo getroffen. Hij bestaat uit korte notities die voorafgegaan worden door een precisering van de dag, het uur en de plaats waar ze geschreven zijn: ‘21 november, namiddag, rue Saint-Benoît.’ Herinneringen, gedachten, flarden van een gesprek tussen de schrijfster en haar metgezel Yann Andréa. Soms wekenlang geen enkel woord, soms meerdere notities op één dag: ‘dezelfde namiddag’, ‘wat later.’ Veel korte zinnen, de bekende witregels, alles samen niet meer dan zo'n tweeduizend woorden. Al bij de eerste regels is duidelijk dat hier onmiskenbaar Duras aan het woord is:

Voor Yann
Nooit weetje, van tevoren
wat je schrijft.
Haast je, denk aan me.

[p. 112]

‘C'est tout Duras’ - helemaal Duras, zoals een Franse krant kopte.

In het boekje komen alle grote thema's uit haar werk samen. De verplichting en zinloosheid van het schrijven, de onmogelijkheid van die ene, versmeltende liefde en de voortdurende nabijheid van de dood. Met één verschil: de auteur van dit alles is stervende. C'est tout is de zwanezang van een verdwijnende Duras, die zelfs in het aanschijn van de dood niet kan ophouden te schrijven. Maurice Blanchot, schrijver/filosoof en oude vriend van Duras, schreef ooit een boek met de titel Le Livre à venir (1959), het nog te verschijnen boek waar alles in zal staan, het boek van de toekomst. Het boek dat Duras schrijft is een livre à disparaître, zegt zij, en in dit boek over het verdwijnen beschrijft ze de pijn en de wanhoop van het sterven.

Yann, ik ben er nog.
Ik ga weg, dat kan niet anders.
Ik weet niet meer waar ik het zoeken moet.

De eenvoud van deze korte zinnen, die naarmate het boek vordert steeds ijler worden, geven een vermoeden van de uitputting en ontzetting die Duras gevoeld moet hebben. Zij, die de dood al zo vaak onder ogen heeft moeten zien, wordt geteisterd door angst en onzekerheid:

Ik weet niet waar ik heen ga
Ik ben bang.
Laten we samen de weg aflopen.
Kom snel.

‘Kom’ is beslist het meest voorkomende werkwoord in deze tekst. Het is een appel dat gedaan wordt op de ander om het sterven te delen, om de absolute scheiding die de dood is, teniet te doen. Het is tegelijk een affirmatie van de dood die gaat komen. En ook hier weer, of beter gezegd, nog steeds blijken liefde en dood, Eros en Thanatos, nauw met elkaar verweven:

Laten we de gruwel aanzien, de dood.
[...]
De te grote liefde tussen ons,
die soms tot een gruwel wordt.

[p. 113]

Maar de liefde is niet alleen een ‘dodensprong’, zoals Duras zo vaak duidelijk maakt. De liefde staat in C'est tout ook tegenover de dood, ze is een bondgenoot van het leven en wil de dood op afstand houden.

Ik zal u liefhebben tot aan mijn dood.
Ik zal proberen niet te vroeg te sterven.
Dat is alles wat me te doen staat.

Het zijn fragmenten als deze die de Franse kritiek weer eens in tweeën verdeeld hebben. Waar de een het boek niet kan lezen zonder tranen in de ogen te krijgen, roept de ander verontwaardigd: ‘het is morbide, het is voyeurisme, ik wil dit niet zien.’ Zeker, we horen hier een doodsbed, we lezen hoe de auteur lijdt aan het sterven, ziek is van de dood en dat is zeer aangrijpend. Duras heeft haar leven nooit van haar werk gescheiden, de grens tussen beide bestond misschien wel niet, en dat ze ook niet zou zwijgen over haar sterven hadden we eigenlijk kunnen weten. Dat het toch niet morbide wordt, is te danken aan het feit dat Duras zeer zuiver en in vele toonaarden zingt. Wat te denken van de notities die zij maakt op zaterdag 8 juli in haar huis in Neauphle le Château.

In mijn hoofd is niets meer.
Alleen lege dingen.

Stilte, en dan

Het is zover.
Ik ben dood.
Het is afgelopen.

Stilte, en dan
Vanavond gaan we iets eten dat sterk gekruid is. Een Chinees
gerecht bijvoorbeeld. Eengerecht van het verwoeste China.

Zelfspot of relativering van het eigen absolutisme? Het zou een zeldzaamheid zijn in het werk van Duras. En toch lijkt het erop dat dat gebeurt in C'est tout. Ze flirt met het haar kenmerkende narcisme dat haar dreef tot het voortdurende variëren op haar biografie, waarbij ze telkens suggereer-

[p. 114]

de dat nu ‘de ware geschiedenis’ boven tafel kwam. Dat ze plezier heeft in het eindeloze praten over zichzelf en daar ook zelf een zekere ‘monotonie’ in ziet, blijkt uit de volgende regels:

In de toekomst wil ik niets.
Alleen opnieuw praten over mezelf, altijd weer, als een monotone
beginselverklaring. Steeds weer, over mij.

C'est tout is ook een laatste saluut aan het schrijven dat voor Duras een noodzaak was. Schrijven was haar eerste en laatste passie, haar redding en dodensprong, haar terugtrekken van de wereld en haar politiek. Een schrijverspolitiek die niets van doen had met partijprogramma's en ideologische kampen, hoewel ze die in haar dagelijks leven niet uit de weg ging. Het ging haar veeleer om het wakker houden van dat wat vergeten dreigt te worden in onze maakbare samenleving. Of, zoals ze het formuleerde in Yann Andréa Steiner (1992): schrijven wil zeggen dat je in de rouw zou moeten zijn alsof dat op zichzelf een teken van beschaving was.

Duras is altijd een ster geweest in controversiële uitspraken en liet de ene waarheid rustig naast de andere bestaan. Ook in haar laatste boek heeft ze zich niet laten verleiden de paradoxen die haar leven en werk tekenen, glad te strijken of uiteindelijk toch maar op te heffen. Zo is het boek een lange liefdesbetuiging aan Yann Andréa, van wie ze in een moeite zegt dat hij alles is, maar ook ‘niemand, niets. Tweemaal nul.’ Wie is die Andréa toch, behalve haar homoseksuele drinkmaatje, ‘geliefde’, bijna veertig jaar jonger dan zijzelf? In de kritiek weet men niet zo goed raad met hem, terwijl hij toch zo alomtegenwoordig is. Hij schreef een boekje over Duras, m.d. (1983), waarin hij op onbeschaamde wijze haar stijl imiteerde, hij redigeerde haar boeken, trad op in haar films, en bovenal, werd een personage dat sinds L'Été 1980 een spoor trekt in bijna al haar romans. Hij ontving een nieuwe naam, Yann Andréa Steiner, waarmee hij een plaats kreeg tussen personages als Hélène Lagonelle, Anne-Marie Stretter, Elisabeth Alione, Nathalie Granger, en vooral Lol V. Stein en Aurélia Steiner. Hij werd Duras' muze en is de verpersoonlijking van de onmogelijke liefde, de enige liefde die bij Duras mogelijk is. Hoe groot de liefde voor Andréa is, lezen we ook in C'est tout dat hiermee een boek wordt van la mort et l'amour. De mooiste liefdesverklaringen ooit gedaan, staan erin te lezen:

[p. 115]

 

De kussen door u gegeven, daarin geloof ik tot het einde van mijn leven.

Het was Yann Andréa die op 3 maart jongstleden publiek maakte dat Marguerite Duras diezelfde morgen was gestorven. Haar dood zet een punt onder een oeuvre, dat besluit met de laatste woorden van C'est tout:

Ik geloof dat het einde is gekomen. Dat mijn leven is afgelopen.
Ik ben niets meer.
Ik ben een totale verschrikking geworden.
Ik ben bezig uiteen te vallen.
Kom snel.
Ik heb geen mond meer, geen gezicht.

Hoewel, een punt? Er staat nog een fotoboek over Normandië met bijschriften van Duras te verschijnen, Écrire la mer. En de Franse uitgever neemt in de volgende druk van C'est tout een tiental extra pagina's op die zijn gevonden op het nachtkastje van Duras. Wie heeft hier de hand in? Duras die altijd bleef herschrijven, ook tussen een eerste en tweede druk in; Andréa die haar nalatenschap beheert; of de uitgever die weet dat C'est tout zo nog beter zal verkopen? In ieder geval was de voorspelling van die Franse journalist zo absurd nog niet: Morte, elle écrira encore. Morbide of onverbeterlijk, C'est tout Duras?

Zelf kan ik een heel nieuw begin maken.
Meteen, morgen.
Elk moment.
Ik begin aan een nieuw boek.
Ik schrijf.
En hop, voilà!

Met dank aan Marianne Kaas die de citaten uit C'est tout vertaalde. Komend najaar verschijnt haar vertaling van de tweede versie van C'est tout bij Van Gennep.