Lust en Gratie. Jaargang 12

[p. 101]

Ernst & Mijmering

[p. 102]

[p. 103]

Marleen Slob
En o en o en o
Een terugblik op het werk van Josepha Mendels (1902-1995)

Waarom houden wij zo graag zo veel van onbekende, vergeten, verwaarloosde of onderschatte schrijvers? En waarom moeten die vervolgens geherwaardeerd worden? Opgenomen in de canon? Bijgezet in een eregalerij? Is het omdat aan de eerder gecanoniseerden geen eer meer te behalen valt? Of om te paraderen met onze originele smaak? Of is het toch uit oprechte verontwaardiging over de miskenning die onze lievelingsauteurs ten deel valt? Uit verrassing en onvervalste hartstocht? Uit liefde voor de letteren? Wie het weet, mag het zeggen.

Maar sommige auteurs gedijen misschien wel beter in de luwte van het literair klimaat, waar hun meesterwerkjes telkens opnieuw ontdekt kunnen worden met telkens hernieuwd enthousiasme.

Voor mij is Josepha Mendels zo'n auteur, en het verbaast me dan ook nauwelijks dat de in de jaren tachtig hoog oplaaiende belangstelling voor haar werk weer enigszins bekoeld lijkt. Als de summiere aandacht voor haar dood vorig jaar daar tenminste een graadmeter voor mag zijn.

De herwaardering van haar sinds eind jaren vijftig in vergetelheid geraakte werk begon in 1978, toen de bundel Fragmentarisch proza van Anna Blaman verscheen. Daarin waren onder meer vier hoofdstukken van een onvoltooide roman opgenomen die Mendels en Blaman in 1951 van plan waren te schrijven. Mendels' bijdrage aan deze roman werd in de besprekingen alom geroemd - ten koste van Blaman overigens, wier zware proza er niet best afkwam in vergelijking met de lichtvoetige, sprankelende bijdragen van Mendels (‘ga naar de kerk kind, zou mijn vader zeggen, en alles komt in orde’) - en dat bracht Meulenhoff op het idee haar werk te herdrukken.

Er was sprake van een ware Mendels-revival: in 1981 verscheen een biografische schets van Max Nord; Mendels was te gast in de show van Sonja Barend; Tony van Verre wijdde acht afleveringen van zijn radioprogramma aan gesprekken met Mendels; en bijna al haar werk verscheen successievelijk opnieuw in druk.

[p. 104]

De climax werd in 1986 bereikt, toen Josepha Mendels de Anna Bijnsprijs ontving. Van een belangrijke figuur in wat een recensent ooit ‘de kosmopolitische sector’ van ons literaire leven noemde, was ze inmiddels uitgegroeid tot de verpersoonlijking van de ‘vrouwelijke stem’. ‘Te midden van het zesduizend jaar oude mannenkoor klinkt haar stem’, aldus het juryrapport. ‘Niet luid, maar met een uniek timbre. Ze voert ons een wereld binnen waar het vrouwelijke regel is en het mannelijke uitzondering. Waarin de mannen, hoe lief of boosaardig ook, voornamelijk verbazingwekkend zijn, vreemd, anders.’ Paradoxalerwijs voldeed haar werk daarmee voor de jury aan de laatste eis van het juryreglement: dat op geloofwaardige wijze aan de traditionele vrouwelijke rol ontstegen moet zijn. Maar al zijn Mendels' personages in wezen ‘aartsvrouwelijk’, zoals Hans Warren in een bespreking opmerkte, ze schikken zich inderdaad niet in de hun toebedachte vrouwelijke rol en stellen zich zo goed en zo kwaad als dat gaat onafhankelijk op van de heren der schepping. Al doen ze dat op een klassiek-vrouwelijke wijze: door een licht medelijden met de mannen tentoon te spreiden, gepaard aan de constatering dat mannen nu eenmaal mannen zijn, wezens die vrouwen nooit helemaal zullen begrijpen en vice versa. Want waar haar mannen midden in de wereld staan en zich conventioneel, zakelijk en nuchter betonen, zijn haar vrouwen intuïtief, dromerig en bij het kleine betrokken.

Zo ewig weiblich als haar vrouwen zijn, was ook Mendels' manier van schrijven. ‘Ik denk niet, ik schrijf’, gaf ze in interviews herhaaldelijk te kennen, ‘het wordt me zo ingefluisterd’, ‘ik ben zo intuïtief’.

De metaforen waarmee ze haar werkwijze toelichtte, waren al even vrouwelijk. ‘Ik maak wat aantekeningen en zet me aan de hand daarvan aan de haute couture, een modelschets, allerlei lapjes uit oude en nieuwe dozen, een effen lapje rechts, een streepjeslapje links, vuurrood en roze, een brede strook zwart. Ik begin te schrijven, de eerste zin vaak gedroomd, de rest vanzelf.’ En ‘als een naaister’ bewaarde ze alle stukken die ze overhad. ‘Zomen, een ceintuur, repen die over zijn worden elders weer toegepast. Stukken stof worden bij mij nooit weggegooid en bij het schrijven is het net zo.’

Deze manier van werken bracht met zich mee dat de kwaliteit van Mendels' oeuvre (zeven romans, twee verhalenbundels, een kinderboek en een kookboek) niet overal even hoog is. Vooral op de structuur van haar romans is wel eens iets aan te merken, al schuilt in het springerige van haar vertelwijze ook een deel van

[p. 105]

de charme van haar werk en lijkt ze de slordigheid soms bewust te hebben laten prevaleren boven stilistische en grammaticale correctheid. Haar romans zijn dan ook geen gave, ongenaakbare kunstwerken, ze laten het pure schrijven zien, een onbevangen enthousiasme voor de bellettrie. ‘En o en o en o en o die scheppingsdrang tot schrijven’, zoals Rolien, de titelheldin uit Mendels' debuutroman Rolien en Ralien (1947), verzucht.

Maar alle luchthartige slordigheid ten spijt, uiteindelijk is Mendels' werk niet zo vrolijk. ‘Wat mij betreft gaan mijn boeken over mislukte levens’, zei ze in een interview. ‘De meeste romans en verhalen eindigen triest, zoals veel levens triest zijn.’ Josepha Mendels was er echter de auteur niet naar om trieste verhalen triest te vertellen, en haar romans worden gekenmerkt door een blijmoedige, lichte toon waarin levenslust en melancholie naast elkaar liggen, en woede, bitterheid en vertwijfeling geen plaats hebben. ‘Het fascinerende van Josepha vind ik vooral, dat ze ook over de ergste dingen in haar leven kan vertellen met toch iets feestelijks in haar stem’, zei Tony van Verre naar aanleiding van zijn gesprekken met haar, en dat feestelijke is ook terug te vinden in de toon van haar werk.

Een andere constante in het werk van Mendels is het conflict tussen het kinderlijke, speelse en de volwassen realiteit. Het meest uitgesproken is dit thema terug te vinden in Rolien en Ralien, over het meisje Rolien dat zich een Rallen schept, ‘een andere, nauwverwante Rolien, die zich telkens tussen haar denken en doen dringt’. De argeloze, onbevangen Rolien laat zich steeds meer op de kop zitten door Ralien, die haar toeziende, schrijvende, bewuste en corrigerende ik vertegenwoordigt.

Rolien heeft nog wat Ralien is kwijtgeraakt: de o van de verwondering.

En o, het is weer lente, ik eet de eerste aardbeien, en o, het is weer zomer, met mijn badpak dat nog naar de kamfer ruikt duik ik van de wip af, en o, nu is het herfst en terwijl de stengels niet meer genoeg kracht hebben hun blaadjes aan de tak te laten bengelen [...] tintel ik van kracht [...], en o, nu is het winter, nu lig ik lang in bed en lees [...]. Je wordt veertien en op een dag ben je vijftien, dan zestien, zeventien, achttien en vandaag negentien. Wat is er gebeurd wat heb ik onthouden, behalve de o's die mijn basis zijn en waardoor er in wezen eigenlijk nooit iets in mijn leven veranderd is?

[p. 106]

Met Ralien begint er voor Rolien ‘een nieuw verbeeldingsspel dat door afwezigheid van vormgevend speelgoed aan haar verbeelding paal noch perk meer stelt’. Rolien gaat schrijven. En dat is voor haar luisteren, opschrijven wat Ralien dicteert.

‘Rolien, dat was ik’, zei Mendels later. En net als voor Rollen, was schrijven voor Josepha Mendels luisteren. Maar terwijl ze steeds weer benadrukte niet te reflecteren op haar schrijven, lijkt ze afstand tot zichzelf nodig te hebben gehad om ertoe te komen, zoals Ralien Rolien tot schrijven aanzette. ‘Ik zie mijn bewegingen, ik zie mijzelf lezen, de bladzijde ongeduldig vasthouden en omslaan, ik zie hoe ik ernstig kijk en hoe ik glimlach, ik verlies mij zelden of nooit’, liet Mendels Rolien denken. En zo had ze zelf ook vaak het gevoel van een afstand naar zichzelf te kijken. ‘Binnen in mij is het nog steeds zo dat iemand meeluistert en meekijkt’, zei ze in interviews. ‘Ik ben zelfde toeschouwer, altijd erbij.’

Misschien was het juist die afstand tot haar eigen, lang niet altijd gemakkelijke, leven die maakte dat ze er zo lichtvoetig over schrijven kon. Misschien ook was het schrijven voor Mendels een manier om de toeschouwer even van zich af te schudden door er mee samen te vallen, zich er door te laten dicteren om zo in haar eigen wereld te kunnen verdwijnen. Of schreef ze om haar toeschouwer te behagen? Zoals Rolien door zucht naar erkenning werd gedreven. ‘Mensen zullen naar haar wijzen: “Kijk, daar gaat Rolien, je moet zien dat je bevriend met haar wordt, want zij is beroemd!”’

Sommige critici lijken iets dergelijks te vermoeden wanneer ze Mendels verwijten dat haar werk hier en daar nogal gezocht is: ‘De schrijfster ziet zichzelf te veel schrijven’, zoals Bordewijk constateerde. Maar dat de scheppingsdrang tot schrijven niets is ‘dan de hulpkreet van je egocentrische ik waar je niet bovenuit kunt komen’, liet Mendels Ralien al opmerken.

De speelsheid, die Rolien aan Raken moest opofferen, is Josepha Mendels echter nooit kwijtgeraakt, en de titel die ze meegaf aan de in 1985 verschenen omnibus van drie romans, Spel is het leven, is programmatisch op te vatten.

De dood zag ze als de Spelbreker. Maar bang was ze er niet voor. ‘Als je lang van tevoren bang bent voor de dood, dan verpest je zoveel tijd van je leven’, zei ze. ‘Je moest eigenlijk met honderd jaar geboren worden en dan steeds beter en steeds jonger worden. Dan word je 40 en 30 jaar, geweldig en later werd je baby en kwam je, hup, in moeders buik terecht.

[p. 107]

Op de een of andere manier floepte je erin. Hè, zou dat niet goed zijn?’ En als ze dan toch sterven moest, dan het liefst als actrice. ‘In een prachtige jurk op een groot toneel met veel bekende mensen om me heen. En dan zo mooi glimlachend achterover vallen, heel zachtjes en een beetje zwaaiend. Nog net dag lieve kinderen kunnen zeggen en dan floep... weg...’

Zo ging het niet. Josepha Mendels stierf op 10 september 1995, in haar slaap, in het huis van haar zoon. Ze werd drieënnegentig jaar, maar is nooit echt een oude vrouw geworden. Het portret op de achterkant van de biografische schets Josepha Mendels; Portret van een kunstenaar (1981) is wat dat betreft typerend: het toont de dan bijna tachtigjarige schrijfster op de schommel. Zo te zien is het een druilerige dag, maar Mendels lacht uitgelaten en draagt haar paraplu als ware het een parasolletje.

Josepha Mendels behield wat volwassenen meestal plegen te verliezen: nieuwsgierigheid, levendigheid, fantasie, het vermogen tot verwondering en een verfrissend schaamteloze koketheid. (‘Ik heb er geen enkele moeite mee om mijn leeftijd te noemen’, zei ze eens in een interview. ‘Hoe ouder je zegt, hoe beter. Ik danste een keer in Montmartre, ik was zestig jaar. En ik zei dat ik drieënzeventig was. Ze konden er niet over uit. Als ik had gezegd dat ik tweeënvijftig was, dan hadden ze gedacht: ze ziet er goed uit voor haar leeftijd, ze past bij haar leeftijd. Maar nu waren ze stomverbaasd. Dat is toch veel leuker?’) ‘Lichtvoetig’, ‘vitaal’, ‘eigenzinnig’ en - bovenal - ‘charmant’, het is al vaak opgemerkt, maar zo was Josepha Mendels, en zo is haar werk. Zo'n auteur kan niet uitgroeien tot een ‘gevestigde literaire reputatie’, kan niet verstenen tot een verplicht nummer op de leeslijst. En dat is maar goed ook. Zo kan er steeds weer een verrukt ‘en o!’ opklinken bij de zoveelste ontdekking van haar werk.