Lust en Gratie. Jaargang 11

[p. 51]

Mirjam de Veth
Het zwijgen als taaldaad
Inleiding op ‘Het zwijgen’ van Nathalie Sarraute

Een hoorspel over de stilte, kan het paradoxaler? In 1967 schreef Nathalie Sarraute Le silence, een hoorspel dat later voor theater werd bewerkt. Hierin maakt zij opnieuw voelbaar wat haar al sinds haar eerste boek, Tropismen, bezighoudt: de minieme woelingen, verschuivingen, aan de rand van ons bewustzijn die met een ongekende hevigheid naar buiten kunnen treden, zoals de uitstulpingen van een binnenband door de versleten plekken van de buitenband kunnen puilen. Die plekken legt Sarraute onder haar microscoop.

Iedereen kent de ongemakkelijke stiltes die zich kunnen voordoen in een gesprek. Meestal wordt hier zo snel mogelijk overheen gepraat om het moment onschadelijk te maken, maar in Le silence zet Sarraute de ‘camera’ welbewust stil en laat ze de aanwezigen zich in alle bochten wringen om dat onaangename gevoel te verdrijven. Het pijnlijke moment wordt opgeblazen, het bevroren ‘shot’ wordt nauwkeurig ontleed en bestudeerd.

Vier vrouwen en drie mannen zitten bij elkaar. Man 1 laat zich een bewonderende opmerking ontvallen over iets dat hem dierbaar is, een landschap met houten huizen met mooie bewerkte luifeltjes. Een van de aanwezigen reageert hierop met hardnekkig zwijgen. Het hele gezelschap voelt zich steeds onbehaaglijker. De spanning is om te snijden. Het zwijgen is net zo dodelijk als woorden, nee, als wapens. Je hebt het gevoel dat er doden gaan vallen. Dan, als terloops, de ontlading. De zwijger spreekt, de film loopt weer door. Wat was er eigenlijk aan de hand?

In dit hoorspel gaat het er niet om de toehoorder iets te vertellen maar te laten voelen. De bron van de aandoeningen waar het Sarraute om gaat, moet niet verward worden met het freudiaanse onbewuste. Freud interesseert haar niet. In een interview in Le Monde uit februari 1993 noemt ze zijn categorieën voorspelbaar en versimpelend, en zijn theorieën beperkend en verouderd. Het gaat niet om het rubriceren van gevoelens maar om het voelbaar maken van de voorafgaande inwendige krachten die ons drijven. In dat verband toont ze zich schatplichtig aan Flaubert. In hetzelfde interview vertelt ze hoe het haar trof dat Flaubert

[p. 52]

in zijn Correspondance schrijft dat het hem interesseert wat er gebeurt vóór je iemand sympathiek of antipathiek vindt.

Deze krachten zijn voortalig, maar het gereedschap van de schrijver is nu eenmaal de taal, de woorden. In dat opzicht is Sarraute jaloers op de mogelijkheden van de schilderkunst, die volgens haar in de tijd dat ze L'ère du soupçon schreef, de essay-bundel waarin ze haar opvattingen over de roman verwoordt, honderdvijftig jaar voorlag op het schrijven. In 1937 maakte een tentoonstelling van het werk van Picasso diepe indruk op haar: dat je een gezicht tegelijkertijd van voren en van opzij kunt afbeelden zonder dat het afbreuk doet aan onze perceptie van dat gezicht. De simultaneïteit van de schilderkunst is bij het schrijven noodzakelijkerwijs opeenvolging.

De hoorspelvorm komt misschien nog het dichtst in de buurt van die simultaneïteit. Stemmen kunnen door elkaar klinken, elkaar overstemmen, hoeven niet logisch of chronologisch op elkaar te volgen. In Sarraute's werk is de stem altijd belangrijk, ze probeert de inwendige krachten die ze onderzoekt vorm te geven via al dan niet innerlijke stemmen. Gesprekken zijn complexe fenomenen. Onder de gesproken woorden schuilen de onuitgesproken woorden. Gedachten vliegen alle kanten op. Woorden betekenen lang niet altijd letterlijk wat ze zeggen. ‘Ga je mee?’ is bijvoorbeeld zelden de vraag die ze op papier lijkt; de zin is eerder een min of meer dringend verzoek. Die impliciete bedoeling van de taaluiting is wat linguïsten een taaldaad noemen. In Le silence functioneert het zwijgen als taaldaad. Het ontbreken verkeert in overaanwezigheid, in dwingende taal, dodelijke kritiek, die bij de aanwezigen onbehagen en agressie oproept. Sarraute geeft in haar werk blijk van een heilig ontzag voor woorden, voor de fysieke, zelfs gewelddadige kant ervan: een woord kan ziek maken, kwetsen. In Le silence krijgt het zwijgen diezelfde kracht.

In 1978 bezocht Sarraute Nederland om een aantal lezingen te houden over Le silence. Bij die gelegenheid werd ze voor Vrij Nederland geïnterviewd door Ieme van der Poel.¹ Een autobiografie zou ze nooit schrijven, beweerde ze desgevraagd. Een mens kan echter niet in de toekomst kijken, en in 1983 verscheen Enfance, haar jeugdherinneringen. Treffend hierin is dat de mooie houten luifeltjes die in Le silence het spottende zwijgen van een van de aanwezigen opleveren, de houten luifeltjes zijn van Sarraute's geboorteplaats Ivanovo. Jaren na Le silence

1 Ieme van der Poel, ‘Grote schrijvers zijn androgyn’, in: Vrij Nederland, 4 maart 1978.

[p. 53]

schrijft zij in haar autobiografische Kindertijd:

En hier is nog een ander (beeld) dat altijd alleen al bij de naam Ivanovo verschijnt... dat van een lang houten huis met een gevel vol ramen waarboven, als een rand van kant, kleine luifels van bewerkt hout zaten...²

Nathalie S. 1960
N.S. Qui êtes vous?, 1987

Nog weer later, wanneer Sarraute in 1990 op uitnodiging van de stad Ivanovo een bezoek brengt aan haar geboorteplaats en het huis ziet waar ze geboren is, ontdekt zij dat het anders dan in haar herinnering niet van hout, maar van steen is. Als toeval niet bestaat, is het dan toch Freud die de oude dame meer parten speelt dan haar lief is?

2 Kindertijd. De Arbeiderspers, Privé-domein nr. 116, 1985, vertaling Jan Versteeg.