Lust en Gratie. Jaargang 10

[p. 38]

Evangelie
• Jeanette Winterson

‘Ik mis God’, schreef Jeanette Winterson aan het slot van haar debuut Sinaasappels en demonen. ‘Ik mis het gezelschap van iemand die volstrekt trouw is. Ik beschouw God nog steeds niet als een verrader. Ik mis God die mijn vriend was. Ik weet niet eens of God bestaat, maar ik weet wel dat als God je emotionele toetssteen is, maar bitter weinig menselijke relaties daaraan kunnen tippen.’

In al haar romans behandelt Jeanette Winterson complexe vraagstukken omtrent goed en kwaad, oorlog en vrede, geloof en ongeloof. In alle tijdsgewrichten die zij schildert, is een constante: de vraag naar de betekenis van het individu en van de liefde tussen mensen. ‘Er zijn vele vormen van liefde en genegenheid,’ concludeerde zij in Sinaasappels en demonen, ‘maar wie kan je naar huis roepen als het 's nachts spookt? Van romantische liefde is een slap aftreksel in paperback gemaakt waar duizenden en miljoenen exemplaren van verkocht zijn. Ergens moet het origineel nog zijn, geschreven op stenen tafelen.’ Ondanks alle kwaad dat de gelovigen haar hoofdpersoon aangedaan hadden, zag deze blijkbaar de Tien Geboden uit het Oude Testament nog steeds als morele standaard, als de bron van alle goeds.

In Sinaasappels en demonen beschreef Winterson hoe haar moeder haar opvoedde. Haar moeder ‘nam een kind, vormde het en droeg het op aan de Heer.’ Kleine Jeanette kreeg de onomwonden boodschap mee om de wereld te verbeteren. ‘We stonden op de heuvel en mijn moeder zei: “Deze wereld is vol zonde.” We stonden op de heuvel en mijn moeder zei: “Jij kunt de wereld veranderen.”’ Deze opdracht is goed aangekomen, want hij klinkt nog altijd door in haar kunstopvattingen.

Winterson kreeg niet alleen een loodzware Opdracht mee, maar ook een bijzondere culturele bagage. Haar moeder wilde haar vanwege de mogelijke wereldse invloeden niet eens naar school sturen en Jeanette werd uren per dag, zowel thuis als in de kerk, onderworpen aan bijbelkennisquizzen, waar zij geacht werd de beste in te zijn. Zij was de beste. Zoiets raak je niet vanzelf weer kwijt. De voortdurende verwijzingen in Op het lichaam geschreven naar de Bijbel moeten haar genoegen gedaan hebben bij het schrijven.

[p. 39]

Het spel met verwijzingen naar bijbelverhalen levert, vind ik, in de meeste gevallen geen extra betekenis op. De hoofdstukken waarin Winterson medische literatuur transponeert naar een liefdesgedicht doen dat wel, die laten zien op welke wijze zij het Hooglied probeert te overtreffen: zij bezingt niet alleen de buitenkant, maar ook de binnenkant van het lichaam.

Het zal wellicht met mijn oude bijbelkennis te maken hebben dat Wintersons werk mij zo treft, maar er is ook iets met haar verteltechnieken. Jeanette heeft tenslotte al van jongs af aan zo beeldend weten te vertellen dat de kinderen op school er nachtmerries van kregen. ‘Jij hebt over de Hel gepraat met jonge kinderen’, verwijten twee mevrouwen haar op een gegeven moment. ‘Ik had alle anderen verteld over de verschrikkingen van de Duivel en het lot van de verdoemden. (...) Je kon toch beter nu over de Hel horen dan er later in branden!’

Jeanette leert het daadwerkelijke preken via een Actiemap, ontworpen door de Marketing-Afdeling van de Charismatische Beweging, waarin haar moeder actief was. In deze map wordt uiteengezet ‘dat mensen verschillend zijn en verschillende benaderingen nodig hebben. Je moest zorgen dat de verlossing ze aansprak, ze geestelijk wat zei. Dus als je mensen aan zee ging opzoeken, gebruikte je metaforen van de zee om de boodschap over te brengen. En heel belangrijk bij persoonlijke gesprekken was, dat je zo snel mogelijk doorhad wat ze het liefste wilden in het leven en waarvoor ze het bangst waren. Daardoor werd de boodschap onmiddellijk relevant.’ Frontaal opent zij in Op het lichaam geschreven de aanval op de angsten van de hedendaagse ontwikkelde mens, op wat nu blijkbaar als de hel wordt beschouwd: ‘de clichés van de liefde’. Weg met het kalme liefdesleven.

Niet alleen de overleveringen en de verteltechniek zijn gebleven, uit Op het lichaam geschreven blijkt dat God ook moreel in haar hoofd blijft spoken. Hij blijft haar ijkpunt. Wanneer de ‘ik’ zich met haar Louise in een gelukzalig isolement bevindt, ervaart ze God. ‘Temper de lichten. We zijn buiten de tijd. Aan de rand van een zwart gat waar we niet voor- of achteruit kunnen. Misschien bevindt God zich daar, en in dat geval zal God het hoe en waarom van ontrouw begrijpen.’ Knippert hier de blijde boodschap ‘God is Liefde’ boven de stad?

Aan het eind van Sinaasappels en demonen had Winterson zichzelf al gepromoveerd tot profeet, een prediker die buiten de bestaande structuren opereert. Als ze in de kerk had kunnen blijven, realiseerde ze zich, zou alles anders gelopen zijn. ‘Ik had priester kunnen worden in plaats van profeet.

[p. 40]

De priester heeft een boek met kant en klare woorden. Oude woorden, bekende woorden, machtige woorden. Woorden die altijd aan de oppervlakte blijven. Woorden voor elke gelegenheid. De woorden werken. Ze doen wat er van ze wordt verwacht: troosten en kastijden. De profeet heeft geen boek. De profeet is een stem die roept in de woestijn vol geluiden die niet altijd zijn thuis te brengen, roepen omdat ze last hebben van demonen.’

De jaren in de goddeloze buitenwereld hebben hun werk gedaan. Wintersons blijde boodschap over de Heer is omgevormd tot een boodschap over het Belang van Kunst. Maar wie kan de geest van Jeanettes moeder vergeten wanneer de schrijfster anno 1992 spreekt: ‘Ik wil verder zijn als ik deze planeet verlaat, ik wil een beter mens zijn en ik wil helpen een aantal betere mensen te creëren. Ik denk dat kunst dat doet. Ik word iedere keer geïn spireerd door de contemplatie op kunst, elke dag. Ik wil dat aan jullie geven.’ En wat voor haar persoonlijk geldt, geldt voor de hele mensheid. Winterson predikte in De Balie: ‘Vertrouw mij, ik ben een kunstenaar. Kunst inspireert, maakt de mens beter. Kunst is bedoeld om mensen beter te maken.’ Uitverkoren was ze al in Sinaasappels en demonen, ze zal het haars inziens altijd blijven: ‘Een kunstenaar heeft geen adviezen van buiten nodig, alles zit in hemzelf. Dat is wat Jezus bedoelde in de bijbel met U bent het koninkrijk der Hemelen.’

Lucie Th. Vermij