Lust en Gratie. Jaargang 9

[p. 58]

Blonde ambities
Anneke Smelik

Het planetaire fenomeen Madonna heeft er geen enkel probleem mee om ‘het’ allemaal te hebben - en ‘het’ te verkopen ook; per slot van rekening is ze er altijd eerlijk voor uitgekomen dat ze een ‘material girl’ is. Maar wat is het nu precies dat Madonna zo goed weet te verkopen? Niet zichzelf, maar haar beeld. En daarmee is zij de postmoderne ster bij uitstek. Hoewel zij niet de eerste is die doorheeft dat het beeld tegenwoordig niet alles is, maar het enige dat telt, is zij er als geen ander in geslaagd munt te slaan uit haar imago. Of beter gezegd: imago's. Want hoeveel beelden hebben we al niet voorgeschoteld gekregen van Madonna? We zien haar wisselend met zwart, blond, rood en bruin haar. Soms is ze postpunk, dan weer een onschuldig meisje. Ze verschijnt ook op het tv-scherm als een stout jongetje of een stoere vent. Het scala aan hypervrouwelijke beelden van Madonna is niet gering: van pornoster tot zwoele vamp; van Carmen tot Marilyn Monroe, om maar een paar van de vele poses te noemen.

Madonna maakt gebruik van stereotiepe vrouwbeelden waarin vrouwen zo lang gevangen hebben gezeten maar keert ze binnenstebuiten. Op zo'n manier weet ze deze beelden te eigener bate aan te wenden. Zodra een bepaald beeld volledig uitgebuit en opgebrand is, pakt ze weer een volgend imago op.

Deze voortdurende transformatie lijkt verrassend veel op de strategie van mimesis zoals de filosofe Luce Irigaray die voorstaat. In een mimetisch proces wil Irigaray proberen om alle betekenissen die in onze cultuur aan ‘de vrouw’ zijn gegeven van hun effectieve kracht te ontdoen. Mimesis houdt voor vrouwen in: terugkeren naar alle beelden, woorden en definities van ‘de vrouw’ en deze verwerken en toeëigenen. Daarmee kunnen vrouwen de hun opgelegde beelden uit handen van mannen nemen en zelf een beeld scheppen. Ofwel: van vrouwbeeld naar zelfbeeld.

Naar mijn idee speelt Madonna dit mimetische spel op een geraffineerde manier. Is het gevaar hierbij niet dat Madonna precies het mannelijke beeld van het

[p. 59]

‘ewig weibliche’ herhaalt? Om twee redenen denk ik dat Madonna dat beeld juist met veel kracht onderuit haalt.

In de eerste plaats omdat Madonna als succesvolle zakenvrouw zelf aan het hoofd van haar ondernemingen staat waarin miljarden omgaan. Madonna is kwantitatief gezien de grootste vrouwelijke ster die de show-business ooit gekend heeft. Ze houdt van het spel met geld en macht: ‘Het voelt fantastisch om macht te hebben, ik heb er mijn hele leven naar gestreefd.’ (Sunday Times Magazine, april 1990)

In de tweede plaats omdat Madonna wel degelijk iets toevoegt en verandert aan de bestaande clichés. Met de schaamteloze overdrijving van stereotiepe vrouwbeelden rebelleert Madonna tegen de status quo. Zij laat zich niet vastpinnen op de aloude tegenstelling maagd-hoer, maar speelt beide rollen met veel ironie. Zij is als een maagd - ‘like a virgin’ en ziet er als een hoer uit. Daarmee drijft Madonna flink de spot met haar hemelse naamgenote, tot grote ergernis van het Vaticaan. Verzet tegen religie is een terugkerend thema in haar clips; naar eigen zeggen omdat ze ‘superkatholiek’ opgevoed is, zoals al blijkt uit haar naam: Madonna Veronica Luise Ciccone. Door de manier waarop ze seks met religie verbindt, zoals in de clip ‘Like a Prayer’, komt ze nogal eens in aanraking met de censuur. De rel rond deze clip heeft overigens, denk ik, meer te maken met het feit dat Madonna een zwarte heilige zoent dan met haar schaarse kleding. Madonna rekent definitief af met ‘vaders woord is wet’. Geen vader, ook de paus niet, houdt haar tegen.

Madonna's parodiërende uitbuiting van vigerende vrouwbeelden hangt nauw samen met het medium waarin een popster zich tegenwoordig uit: de videoclip. De videoclip is de triomf van het beeld. Beelden verwijzen naar beelden die verwijzen naar beelden, enzovoorts, in een eindeloze reeks die nauwelijks meer een relatie met de werkelijkheid daarbuiten heeft. Vandaar het veelvuldige gebruik in Madonna's videoclips van reeds bestaande beelden, uit film, clips en reclame.

‘Material Girl’ is een regelrechte replay van ‘Diamonds are a Girl's Best Friend’ gezongen door Marilyn Monroe in de film Gentlemen Prefer Blondes. In ‘Express Yourself’ maakt Madonna gebruik van de science fiction beeldvorming uit de klassieke film Metropolis. In haar Vogue-clip citeert zij poses uit de modefotografie en van oude Hollywoodsterren, zoals Marlène Dietrich, Jean Harlow en Rita Hayworth.

De videoclip is de kunstvorm van het recyclen en van de kunstmatigheid. In de videoclip draait immers alles om het beeld, het imago, de vermomming, de

[p. 60]

Madonna, videoclip Express Yourself.

[p. 61]

uiterlijke verschijningsvorm: het is louter een visueel spel rond de look. Daar komt bij dat de onherroepelijke snelheid van de videoclip en de continue stroom van clips op mtv, de popster dwingt om zich vaker een andere look aan te meten dan de tv-kijker kan zappen. In de videoclip luidt het motto: geen zijn maar schijn. Een motto dat Madonna zich goed ter harte heeft genomen.

Met die zelfbewuste exploitatie van uiterlijk, van vorm, van schijn ontstaat een paradox voor de vrouwelijke popster. Vrouwelijkheid is van oudsher altijd gezien als een maskerade. Dat was het mysterie van de vrouw. Het medium dwingt vrouwen dus om een voor hen klassieke positie in te nemen, die van de maskerade. Het fenomeen Madonna laat zien dat dit voor vrouwelijke popsterren een bevrijdend spel kan betekenen.

Madonna zet juist dit kenmerk van de videoclip volledig naar haar hand. Zij draagt vrouwelijkheid als een masker. Dit masker kan nooit verward worden met haar ‘ware’ vrouwelijke identiteit, omdat het afgelegd en vervangen kan worden door een ander beeld. Door klassieke vrouwbeelden van binnenuit uit te hollen, ontdoet Madonna die van elke betekenis en is ze in staat om zich ervan te bevrijden. Zo valt ze geen moment meer samen met het beeld dat ze ten tonele voert.

Dit citerende kenmerk van de videoclip om bestaande beelden te gebruiken en te veranderen, schept een afstand tussen werkelijkheid en verbeelding. In de ontstane ruimte spelen beelden met elkaar in een postmodern gebrek aan waarheid. Waar vroeger (bijvoorbeeld in de klassieke film) het beeld direct verbonden leek met lichamelijke vrouwen, verwijst de clip alleen nog naar bestaande beelden van afbeeldingen. De verbeelding wordt als verbeelding getoond en niet als een afbeelding van de werkelijkheid. Madonna's laatste clip, ‘This used to be my Playground’ toont duidelijk voor de kijker de kunstmatigheid van Madonna's beeld, in de geconstrueerde plaatjes uit het zogenaamde fotoalbum. Voor de kijker is daarmee de illusie doorbroken. Zoals we nog wel konden dromen van Marilyn Monroe, maken we ons geen illusies meer over Madonna. Met Madonna is geen identificatie met ‘Madonna’ mogelijk, omdat zij overduidelijk een beeld aan het publiek presenteert.

Deze intrigerende relatie met het publiek onderhoudt ook de film In Bed with Madonna, aanbevolen als de film waarin Madonna haar ware ik blootgeeft. Dat is natuurlijk onzin. Als prima-donna heeft Madonna geen ‘waar ik’ en als ze het al zou hebben dan krijgen we dat in ieder geval niet te zien. Buiten beeld bestaat Madonna eenvoudigweg niet. De film is dan ook verrassend

[p. 62]

onecht in zijn vermeende authenticiteit. Niet dat het stoort, want daar is Madonna zo goed in: in beeldvorming.

In de creatie van haar imago speelt ze een subversief spel met vrouwelijkheid, maar ook traditionele beelden van mannelijkheid worden op zijn kop gezet. In haar ‘Blond Ambition’-show laat Madonna mannelijke dansers als meermannen en in beha's optreden: ‘Ik ben gek op meermannen. Ik hou van mannen met staarten. Ik hou van mannen als object van verlangen, de sirenen die vrouwen vangen in plaats van andersom.’ (Interview, juni 1990) In haar momenten van gender-bending gaat Madonna er prat op graag gekleed te gaan in mannenkleren en zichzelf regelmatig in het kruis te grijpen. Niet als maagd, maar like a man, roept ze in de film In Bed with Madonna stoer uit: ‘Oh mijn god, ik krijg een stijve.’ Omdat ze nu eenmaal dol is op provoceren heeft Madonna niet nagelaten de pers op te geilen over haar affaire met de lesbische cabaretière Sandra Bernhard. Daarbij houdt ze altijd in het midden of die relatie nu ‘echt zo’ was of weer de zoveelste uitdaging aan de gevestigde moraal. Hoe taboedoorbrekend Madonna kan zijn blijkt wel uit haar regelmatige botsingen met conservatieve krachten in de Verenigde Staten. Haar clip ‘Justify my Love’ is vanwege de homoseksuele vrijages en sadomasochistische tendenzen door mtv in Amerika geweigerd. Deze trend zet Madonna door in haar recente fotoboek Sex, waarin zij als Dita Parlo in menig lesbische scène of sm-triootje haar erotische fantasieën verbeeldt.

Door de orkestratie en regie van verschillende vrouwbeelden, lukt het Madonna om er een grote controle over te hebben en een afstand te scheppen tussen haarzelf en dat beeld. Madonna beheerst haar vele imago's uitstekend, valt met geen van hen samen en overstijgt ze als gevolg daarvan. Zij zal nooit zoals Monroe gevangen zitten in het beeld dat men van haar gemaakt heeft. Waar Monroes aantrekkelijkheid voor een groot deel berustte op haar kwetsbaarheid, lijkt Madonna's charme juist haar schijnbare onkwetsbaarheid te zijn. Zij heeft geen prins op het witte paard nodig om haar te redden uit welk vrouwbeeld dan ook. Madonna is de ‘tough girl’ die weet wat ze wil en haar ambities op haar eigen voorwaarden waar weet te maken. En van zulke ‘blonde’ ambities hou ik wel.

Zowel maagd als hoer en geen van beide. Met veel panache blaast Madonna het ‘eeuwig vrouwelijke’ op. Zij smijt het beeld van ‘de vrouw’ aan gruzelementen. Dit geeft Madonna paradoxaal genoeg de vrijheid om meer vrouw te zijn dan welke vrouwelijke ster ooit tevoren.