Lust en Gratie. Jaargang 9

[p. 80]

Met de billen bloot
Dorelies Kraakman
Scatologische humor in de brieven van George Sand

In de brieven van George Sand staat een niet onaanzienlijk aantal geestigheden, grappen, woordspelingen, grofheden en schuine moppen dat verwijst naar het lichaamsdeel onder de gordel: het onderlijf. Het niveau van de humor wisselt met de ‘toon’ of de literaire strategie die de auteur gebruikt. Er zijn geestigheden en schunnigheden te vinden. Al die grappen hebben zelden het functioneren van de genitaliën of de geslachtsorganen zelf tot onderwerp. Het achterwerk en de faecaliën daarentegen spelen een grote rol. Heel Rabelaisiaans. Van Rabelais naar Mikhail Bakhtin is het maar een kleine stap en we zullen zien dat de manier waarop hij de scatologische humor heeft behandeld aanknopingspunten biedt om George Sands dubbelzinnige houding ten aanzien van de lichamelijke liefde naar voren te brengen.^1.

De Bakhtiniaanse lezing van de humor in de correspondentie van George Sand die ik wil presenteren, impliceert dat ik deze correspondentie plaats binnen de context van het openbare vertoog.^2. Dit om verschillende redenen.

Ten eerste circuleerden in de tijd van George Sand brieven in familie- en vriendenkringen, waar ze hardop werden voorgelezen behalve wanneer de auteur bepaalde voorzorgsmaatregelen had getroffen (en zelfs dan nog...). Bovendien heeft George Sand een aantal van haar brieven tijdens haar leven laten publiceren.

Vervolgens is het bekend dat zij haar brieven welbewust stileerde omdat ze voor haar een onderdeel vormden van haar literaire werk. Een van haar stijlmiddelen is humor, waarvan ze zich overigens ook in haar minder ‘intieme geschriften’ bediende.

Mijn lezing van een aantal passages uit de correspondentie van George Sand is niet alleen gevoed door de Bakhtiniaanse theorie over scatologische humor, maar ook door die van Freud over de relatie tussen de grap en het onbewuste.^3.

1. Mikhail Bakhtin, Rabelais and his world, translation Hélène Iswolski. Cambridge, Massachussets and London 1968. In het vervolg van dit artikel wordt de naam als Bachtin geschreven in navolging van de in het Nederlands verschenen studie van Anton Simons: Het groteske van de taal, over het werk van Michail Bachtin. SUA, Amsterdam 1990. Bakhtin is de Engelse spelling.

2. Mikhail Bakhtin, The dialogic imagination, ed. Michael Holquist, Austin 1981.

3. Sigmund Freud, Der Witz und seine Beziehung zum Unbewußten (1905). Fischer Taschenbuch Verlag, Frankfurt am Main 1983. Zie ook Sarah Kofman, ‘La femme dans le mot d'esprit’, in: S. Kofman, Pourquoi rit-on? Freud et le mot d'esprit. Editions Galilée 1986.

[p. 81]

Geïnspireerd door de gedachten van deze twee theoretici zal ik een lezing voorstellen die een overschrijding van seksuele differentie onthult in sommige dubbelzinnige passages uit de brieven.

Lichaam en seksualiteit in de correspondentie

Het lichaam speelt een belangrijke rol in de correspondentie van George Sand.^4. Als zij het over seksualiteit heeft, of andere wetenswaardigheden met betrekking tot het onderlijf ten beste geeft, wordt George Sands stijl gekenmerkt door verschillende manieren van uitdrukken die je grofweg in drie categorieën zou kunnen indelen.

Ten eerste de uitspraken over liefde en hartstocht, waarin zij uiting geeft aan de idealistische en romantische visie van de ondeelbaarheid van geestelijke en zinnelijke gewaarwording. Het ware in liefde en hartstocht is ‘het wonder dat zich gelijktijdig in iemands ziel en lichaam voltrekt’. (1748, 1838, aan A. Grzymala)^5. Zij verafschuwt de cynische houding van mensen die lichamelijke liefde als ‘pure noodzaak’ los zien van het spirituele gevoel en verfoeit de seksuele grappen die nog steeds in de mode zijn als tafelgesprekken:

‘(...) Gister heb ik gedineerd bij Mme de Malus. Haar aardige vader vertelde ons tussen andere beleefdheden door “dat zolang een vrouw haar achterste nog niet kwijt was, zij geen reden tot klagen had”. Mme de Malus zag eruit alsof ze erg te lijden had onder deze grap. Overigens deed hij ons het genoegen na het eten op te stappen. (...)’ (68, 1824, aan C. Dudevant)
‘(...) Iedereen is hier onuitstaanbaar vrolijk. (...) Ik herinner me hoe vervelend ik het vroeger vond om naar die onbetamelijke gesprekken te luisteren waarin de liefde altijd als een schim wordt behandeld en waarin sterke karakters volhouden dat de behoefte, enkel en alleen de aantrekkingskracht van lust, het doel is van alle affecties op dat gebied (...).’ (101, 1825, aan A. de Sèze)

Het is duidelijk dat Sand niet met de liefde spot. Toch worden haar verheven gedachten over de romantische liefde, zoals ik verderop nog zal aantonen, hier en daar ondergraven door haar scatologische humor.

Een tweede categorie wordt gevormd door al haar opmerkingen over lichaamsfuncties zoals menstruatie, zwangerschap en ontlasting die over het algemeen

4. Voor dit artikel heb ik de eerste vijf delen gelezen die de jaren 1812-1842 beslaan. George Sand, Correspondance, éd. de Georges Lubin, Editions Garnier Frères, Paris 1964-1969.

5. Het eerste cijfer na het citaat verwijst naar het cijfer dat de brieven hebben gekregen in de editie van G. Lubin, het tweede cijfer verwijst naar het jaar waarin de brief werd geschreven.

[p. 82]

ondubbelzinnig van aard zijn. Zelfs als zij min of meer literaire stijlmiddelen gebruikt, of eufemismen, bijvoorbeeld wanneer zij het heeft over ‘een zeer natuurlijke crisis’ die van haar dochter ‘een vrouw’ heeft gemaakt, is het moeilijk daarin bewuste of onbewuste dubbelzinnigheden aan te geven.^6.

De derde categorie is die van de min of meer ongegeneerde grappen over de streek onder de gordel die belachelijk wordt gemaakt of gewoon ontbloot. Ik wil me hier vooral met deze laatste categorie bezighouden. Zoals ik al eerder opmerkte, komen de geslachtsdelen zelf nauwelijks aan bod in deze groep. George Sands humor kenmerkt zich door een overwicht aan scatologie. Dit overwicht heeft veeleer te maken met een persoonlijke voorkeur dan met een algemeen cultureel kenmerk in de tijd van George Sand, zoals het citaat over de tafelgesprekken al aangaf. In kringen van vrienden en onder gasten van George bediende men zich blijkbaar veelvuldig van seksuele grappen. In een van de zeldzame gevallen in de correspondentie waarin er sprake is van een woordspeling op het mannelijke geslachtsdeel is de bedenker van de woordspeling haar vriend Duteil. Het betreft een gezamenlijk geschreven brief, dat wil zeggen dat de twee vrienden om de beurt de pen ter hand namen:

‘(...) George: Als u nieuws over de streek wilt horen dan zullen we u wat moois vertellen. Kunt u geloven dat die kleine dikkerd van een Culon er echt over denkt om te gaan hertrouwen? Hij heeft het heel erg te pakken van Madame Sallé. Er wordt zelfs gefluisterd dat hij geprobeerd heeft haar te verleiden.
Duteil: Mevrouw heeft zichzelf zeer koen te weer gesteld en de ophaalbrug van 't manneke bleef in haar handen steken. (...).’ (232, 1829, aan Charles Meure)

Soms bestaat een fragment uit een mengeling van stijlen die in hun geheel genomen het humoristische effect teweegbrengen.

In 1823 schrijft George Sand aan haar vriendin Emilie de Wismes die net als zij oud-kostschoolleerlinge van het klooster van de Engelse Augustinessen is. Ze onderhoudt haar over het huwelijk en de echtelijke liefde en geeft toe dat zij net als Emilie een ‘betreurenswaardige mening’ had over het huwelijk tot het moment waarop zij zich aan Casimir ging hechten. Daarna verandert ze van toon:

‘Dat is een te lang hoofdstuk: maar er is zoveel te vertellen dat het moeilijk is om kort te zijn.
Ik heb het gevoel dat je met mespot met je “Mevrouw de Barones”. Maak als je blieft

6. 2100, 1840, aan Doctor Paul Gaubert.

[p. 83]

George Sand en Musset op de boot van Marseille naar Gênes Archief Roger Viollet

[p. 84]

niet zulke flauwe grappen. Onze bewoners hier uit de Berry doen het beter: zij noemen me “Mevrouw de Gravin”^*. (...) Onze streeknamen doen niet onder voor die van jullie. Jullie mogen dan meneer Geil hebben, wij beschikken over Geilstad en meneer Vurig. (...) Maar wat helemaal leuk is is de naam van een koetsier van een slecht rijtuig dat rammelkast heet en dat de dienst onderhoudt tussen La Châtre en Châteauroux. Stel je voor dat die arme man zonder flauwekul Schijtkast heet. Ik schaam me ervoor een dergelijk woord op te schrijven en toch spreken de nette mensen uit deze streek het zonder pardon uit. Verder hebben we nog mevrouw Dikgat, mevrouw Vilein en meneer Beschimmeld. Het kasteel van Rochefolle is een oude zeer romantische ruïne liggend op een rots die zich uitstrekt over een vijver die weer een waterval vormt die uitkomt in de met bossen overdekte bergen. Niet ver daarvandaan bevindt zich de Behaarde Kust en dichtbij ons in de buurt staat het Kontkasteel en nu wil ik wel eens weten of dat Frans of Engels is?’^*7. (46, 1823, aan E. de Wismes)

Hier hebben we een aaneenschakeling van grappen met veel woordspelingen erin. De opeenvolging van Gravin, Geil, Schijtkast, Dikgat, Vilein en Beschimmeld leidt niettemin tot de beschrijving van een zeer romantisch landschap. Tussen de regels door schemert eveneens een vermenging van mannelijk en vrouwelijk: de rots die zich uitstrekt, de vijver en de waterval^*. Het interessante is dat dit romantische landschap in- en uitgeleid wordt door woordspelingen over gat, anus en stront. Als men de beschrijving van het landschap wil lezen als een nogal vage en romantische toespeling op de liefde tussen man en vrouw, dan is de context van deze toespeling scatologische humor. Naast een onderhoudend spelletje tussen briefschrijfster en lezeres wordt het fragment een burlesk commentaar op de passage die eraan voorafgaat en waarin ‘het geluk van de jonge dames’, zoals Aurore dat zo mooi kan zeggen, op dubbelzinnige wijze wordt afgeschilderd: de vrouw moet haar eigen wil ontkennen om geluk in de liefde te kunnen vinden, want ‘in de baard ligt de almacht’.

* Mevrouw de Gravin. In het Nederlands gaat de woordspeling verloren. In het Franse Comtesse zit in de uitspraak het woord “con” dat hetzelfde register beslaat en ook hetzelfde betekent als ons woord kut.

* In het Frans staat er ‘le château d'Arse’, de woordspeling verwijst in dit geval naar het Engelse woord ‘arse’, kont of achterste. Door de -e toe te voegen verzekerde George Sand zich van de Engelse uitspraak. In de streek, le Berry, spreekt men de -s trouwens uit in de naam van dit kasteel.

7. Onderstreping George Sand.

* Rots in het Nederlands is in de eerste plaats vrouwelijk, maar kan ook mannelijk zijn, de vijver is in het Nederlands mannelijk en de waterval eveneens. In het Frans: le rocher, un étang, une cascade. Het spel met mannelijk en vrouwelijk gaat in het Nederlands dus verloren.

[p. 85]

Op een meer verbeten manier die zij aan haar vijanden ontleent, plaatst Sand liefde en ontlasting naast elkaar in een brief aan Jules Boucoiran:

‘(...) Ik heb alweer vijf dagen last gehad van een afschuwelijke dysenterie (sic). Mijn reisgenoot is ook heel erg ziek. We schreeuwen het niet van de daken want in Parijs laten we een heleboel vijanden achter die zich in de handen zouden wrijven en zouden zeggen: “Ze waren in Italië en ze waren aan de schijterij! Wat een genot voor ons, ze zijn ziek!” (...).’ (741, 1834, aan Boucoiran)

Als je het leedvermaak in acht neemt waarmee de massa het verliefde stel Sand-Musset beziet, dan neemt ‘de schijterij’ die hun ‘verblijf in Italië’ bederft en die de vijanden ‘genot’ verschaft de plaats in van seksuele activiteiten. Het effect van deze verplaatsing is eerder sarcastisch en vernederend dan humoristisch: hun vijanden zouden zich immers verkneukelen over de seksuele onmacht van het paar.^8.

8. Dit komt overeen met de mededeling, twee maanden later van George Sand dat ze heeft ‘gehuild’ vanwege de verwijten die Musset haar steeds maakte dat zij ‘[hem] nooit genot in de liefde heeft weten te geven’. (9766, 1834, aan A. de Musset)

Scatologie en sekseverschil

Volgens Freud moeten obscene taal of schuine moppen een seksuele drift bevredigen, namelijk het exhibitionisme. Deze drift kenmerkt zich over het algemeen door een actieve of passieve neiging, dat wil zeggen zij is nog steeds volgens Freud ofwel ‘mannelijk’ of wel ‘vrouwelijk’.^9. Eigenlijk komen obsceniteiten net als meer verfijnde geestigheden voort uit een exhibitionisme dat als doel heeft de ander in het hemd te zetten of zichzelf bloot te geven. Dit ontbloten beperkt zich niet tot de genitaliën, met andere woorden tot die delen die het sekseverschil betreffen, maar strekt zich uit tot hetgeen beide seksen met elkaar gemeen hebben en wel de uitwerpselen en alles wat daarmee verband houdt, dus alles wat beladen is met schaamte.

In Der Witz und seine Beziehung zum Unbewußten legt Freud deze seksuele betekenis die hij aan scatologische humor geeft uit met behulp van het feit dat in de seksualiteit van kinderen het verschil tussen de seksen nog verhuld is. Een andere interpretatie die volkomen met Freuds ideeën over vrouwelijke seksualiteit overeenstemt, zou zijn dat scatologische humor een ontkenning van het sekseverschil is.^10. We weten dat George Sand soms de spot drijft met ‘het kleine verschil’. Zij houdt ervan zich als man te verkleden en zo de mensen van haar dorp en ook de Parijse wereld op het verkeerde been te zetten.

9. Der Witz und seine Beziehung zum Unbewußten, p. 79.

10. Zie Uber die Weibliche Sexualität (1931) waarin Freud veronderstelt dat vrouwen het seksverschil, dat wil zeggen hun castratie, op verschillende manieren kunnen ontkennen Het spreekt voor zich dat ik zijn mening niet deel dat het in zulke gevallen om storingen van psychoseksuele of zelfs van neurotische aard zou gaan. De mogelijkheid die ik hier voorstel, namelijk dat een vrouw dankzij humor het sekseverschil kan opschorten, is naar mijn idee eerder een kritiek op het absolute benadrukken van het verschil.

[p. 86]

Omgekeerd spot ze met dikke heren door ze te vergelijken met zwangere vrouwen of met vrouwen die net zijn bevallen. Ze vraagt haar vriend Louis Caron om voor haar een elastische ceintuur te kopen vanwege haar ‘dikke buik’ die ze aan haar bevallingen heeft overgehouden en ze plaagt hem met zijn eigen dikke buik die van een nog grotere ‘omvang’ zou zijn. (215, 1828, aan L. Caron) Als haar vriend Planet vader is geworden schrijft ze aan Gustave Papet dat Planet: ‘zojuist van een klein mormel is bevallen’. (1446, 1837, aan G. Papet) En in een andere brief:

‘Planet is vader geworden van een kolossaal jongetje. Hij schreeuwt als een speenvarken. Het schijnt dat hij niet veel te verduren heeft gehad, maar hij (Planet, D.K.) ligt er toch niet minder om in bed, omdat bij hem vanwege kraamvrouwenkoorts (...).’ (1430, 1837, aan Gustave Papet)

Het groteske functioneert hier om heel duidelijk een belangrijk onderscheid tussen het mannen- en het vrouwenlichaam aan te geven juist door een loopje te nemen met het meest essentiële verschil, het moederschap.^11.

Voor wat betreft de grappen met een scatologisch karakter is er veeleer sprake van een (onbewuste) overschrijding van het verschil. We moeten even naar Freud terugkeren om deze hypothese te kunnen bevestigen. De gelijkstelling van actief aan mannelijk en van passief aan vrouwelijk betekent voor Freud dat mannen anderen in hun hemd zetten en dat vrouwen zichzelf blootgeven. Doordat het fatsoen vrouwen ertoe dwingt hun exhibitionistische drift af te remmen, verzwakt deze aanzienlijk:

‘Bij de vrouw wordt deze passieve neiging tot exhibitionisme bijna altijd opgeheven door een sterke afweer die te maken heeft met kuisheid. (...) Haar kleding biedt haar echter een ontsnappingsmogelijkheid; (...)’^12.

Welnu, grote gaten in George Sands hemden bieden haar een ontsnappingsroute:

‘Onze fondsen zijn te laag, ik heb het heel moeilijk gehad en moest ook nog zoveel herschrijven aan mijn boek dat het nog steeds niet af is. Ik heb niet eens je kamer kunnen laten behangen. Ik draag hemden waardoorheen mijn achterwerk zichtbaar is. Je zou eens moeten zien wat voor gaten erin zitten’, schrijft zij aan haar zoon. (2128, 1840, aan Maurice).

11. Net als Peter Stallybrass en Allan White in de ‘Introductie’ op hun The Politics and Poetics of Transgression (Ithaca 1986), pp. 1-26, verzet ik mij tegen Bachtins uitleg van carnavaleske humor als zou deze alleen maar subversief zijn ten aanzien van sociale normen.

12. S. Freud, Der Witz, p. 79.

[p. 87]

‘Ik moest zo vreselijk lachen toen hij weg was dat ik mijn achterste liet zien, waarop Rollinat Latijnse verzen heeft gedeclameerd (...).’ (1446, 1837, aan G. Papet)

Als een vrouw al iets toont dan is het dus haar achterste.

De man daarentegen, bij wie het instinctmatige bijna niets aan wezenlijke kracht heeft ingeboet, maakt zijn seksuele avances met behulp van zijn actieve exhibitionisme. Wanneer de afwijzing van vrouwen of het maatschappelijk verbod hem een onmiddellijke bevrediging onthouden dan kan hij het gemis compenseren door zich van schuine moppen of geestigheden te bedienen om op die manier de vrouw met de billen bloot te krijgen voor de ogen van een of meerdere (mannelijke) getuigen.

Het tappen van schuine moppen bevredigt op die manier de vijandige en sadistische bestanddelen van zijn instinct die in werking worden gesteld door het verbod en het bevredigt tegelijkertijd het libido van de toehoorders. Vandaar dat geestigheden en obsceniteiten meestal zoveel succes oogsten.

De relatie die ik heb gelegd tussen scatologische humor en exhibitionistische drift - met de toevoeging dat het hier om een ontkenning van het sekseverschil zou gaan - en het feit dat de actieve component van dit instinct mannelijk is, maakt het mogelijk een ‘grensoverschrijdende’ lezing van George Sands humor te presenteren. Je zou kunnen veronderstellen dat scatologische grappen George Sand in staat stellen om actief, dat wil zeggen vanuit een ‘mannelijke’ positie de ander in haar of zijn hemd te zetten en zo het sekseverschil aan haar laars te lappen.^13. Eigenlijk ben ik door al deze passages samen te nemen tot een lezing gekomen waarin het sekseverschil te verwaarlozen is of zelfs ontkend wordt. Als je de grappen van Sand bij elkaar plaatst dan zie je dat ze meestal het achterwerk en aanverwante zaken betreffen. Met andere woorden het liefst krijgt Sand zowel in haar actieve als passieve exhibitionisme de ander met de billen bloot en het achterwerk is nu juist datgene ‘wat de seksen gemeenschappelijk hebben’.

Een Bakhtiniaanse leeswijze van dergelijke passages kan deze psychoanalytische interpretatie bevestigen. ‘Zijn achterste tonen’, een obsceen gebaar, keert een hiërarchische relatie tussen het ‘hoge’ en het ‘lage’ in de algemene culturele verhoudingen om. De omkering of omverwerping kan betrekking hebben op machts-, klasse- en sekseverhoudingen.^14. Door het ‘gemeenschappelijke’ bloot te geven, heeft George Sand als het ware lak aan de ‘almacht’ die door het verschil tussen de seksen aan de mannen toekomt.

13. Natuurlijk is er niet voortdurend sprake van seksualiteit of van het sekseverschil in de humoristische fragmenten. Als George Sand spot met literatuur door grappen te maken over het nut van haar romans ‘in tijden van cholera’ (502) of ‘na een clysma’ (1661) dan zijn we ver verwijderd van het seksuele en dichterbij een ‘Rabelaisiaans grapje’ zoals zij het zou noemen.

14. In zijn ‘Introductie’ op Rabelais and his world, pp. 1-32, legt Bachtin een relatie tussen de Romantiek, Rabelais en carnavaleske/groteske humor Deze humor brengt een opschorting van iedere hierarchische ordening teweeg.

[p. 88]

‘Even over Maurice, als iemand hem wil kussen draait hij zijn hoofd weg en laat zijn achterste zien.’ (57, 1824, aan haar moeder)
‘Met je zus gaat het nog steeds goed. Ze laat haar achterste voor een aardbei aan voorbijgangers zien.’ (498, 1832, aan haar zoon)
‘Ik sta laat op en stel het bepaald niet op prijs als er veel mensen om me heen zijn op het moment dat ik me aankleed. Voor jou geldt dat jij in eigen persoon kunt komen wanneer je wilt, gezien het feit dat mijn achterwerk voor jou niet bestaat.’ (1357, 1837, aan A. Duteil)

In een brief aan mevrouw Gondouïn Saint-Agnan, een vriendin met wie zij een jaar of tien bevriend is geweest, herschrijft George een verhaal dat dezelfde mevrouw Saint-Agnan haar over een jonge bezoeker aan hun huis had verteld, iemand die op dat moment door ‘schijterij’ werd geplaagd. Met een zeker sadistisch genoegen laat George de broek van de arme jongen helemaal zakken, terwijl ze zich tegelijkertijd met hem identificeert:

‘Uw brief, lieve tante heeft ons tot tranens toe aan het lachen gemaakt, zozeer zelfs dat ik er een nachtmerrie aan heb overgehouden en de hele nacht op van de zenuwen ben geweest. Ik zag steeds maar weer die ongelukkige jonge man voor me op de wc-bril. Ik wilde de smerige dampen die ik dacht in te ademen ontvluchten, mijn voeten waren door een onzichtbare macht vastgeketend, zoals dat altijd gebeurt in dit soort dromen en omdat ik mijn neus steeds dichtkneep, werd ik verstikt wakker, toen sliep ik weer in en terwijl ik dacht verwikkeld te zijn in het onheil van deze ongelukkige zag ik hoe Félix (de bediende bij de familie Saint-Agnan, D.K.) me net als hem met blik en veger achtervolgde, om me zo snel mogelijk de trap naar beneden te laten afdalen. Uiteindelijk had ik me zo met mijn onderwerp geïdentificeerd dat ik op mijn beurt ook dacht last van koliek te krijgen en dat ik me tot mijn grote schrik midden op straat zag zitten, ten prooi aan gebeurtenissen (...) Deze elegante officier, deze echte Dandy (nadruk van G.S.) uit het leger koesterde sinds een maand een zoete droom waarin hij hoopte zijn opwachting bij u te kunnen maken, omdat hij zich uw bevallige manier van dansen nog voor de geest kon halen evenals uw elegante verschijning. Sinds een maand werd dit verlangen nog eens extra geprikkeld door alles wat hij ons over u en uw dochters hoorde vertellen, en omdat hij niets liever wil dan zo snel mogelijk trouwen, zoals iedereen die geen cent te makken heeft, had het maar weinig gescheeld of hij was met jullie alle vier tegelijk in het huwelijksbootje gestapt. Op het moment dat hij vertrok wilde hij een

[p. 89]

aanbevelingsbrief voor u. (...) Ik had wel verwacht dat zijn zuinige blik, zijn rechte rug en zijn hele houterige voorkomen op uw lachspieren zouden werken. Maar ik had nooit kunnen bevroeden dat hier het toppunt van belachelijkheid zou ontstaan, dat een onvoorziene en echt zeer beklagenswaardige omstandigheid! de lachlust zou opwekken. Mevrouw de Périgny naar wie hij hier verschrikkelijk heeft zitten lonken en die dat hoogst vermakelijk vond kwam niet meer bij toen ik haar dit verhaal voorlas dat u beschrijft met een groot gevoel voor stijl dat het onderwerp helemaal tot zijn recht laat komen.^15. We kunnen zijn naam niet meer uitspreken zonder er het toevoegsel schijter bij te noemen en zonder ons zijn gezicht aan het eind van het bezoek voor te stellen toen hij gekweld door vreselijke voorbodes beurtelings rood en bleek werd. (...) Ik wil de heer Victor Hugo schrijven en hem voorstellen om dit interessante en nieuwe avontuur op rijm te zetten, en als hij het niet uitermate dramatisch vindt, zoals deze heren het uitdrukken, dan heeft hij er geen snars van begrepen (...).’ (274, 1830, aan mevrouw Gondouïn Saint-Agnan)

Het einde van dit fragment laat zien dat George Sand niet twijfelde aan het literaire gehalte van haar verhaal en dat literatuur dubbelzinnig is. Het betreft een dagelijks verhaal: een jongeman komt op bezoek bij een familie en valt in ongenade. De aard van het ongeluk maakt dat hij in zijn hemd staat en maakt ook zijn plannen belachelijk. De vrouwen die meestal het voorwerp zijn van seksuele avances en grappen draaien de rol om door de man uit te kleden die hierdoor ‘afgaat’. In de werking van dit verhaal, een kritiek op de seksuele voorrechten van mannen, zien we de ontwrichtende kracht van scatologische humor en de juistheid van Bakhtins theorie. Een Freudiaanse lezing geeft ongeveer hetzelfde resultaat op voorwaarde dat in dat geval Freuds uitgangspunt van de gelijkstelling van actief exhibitionisme aan mannelijkheid wordt overgenomen.

De identificatie van de schrijfster met het bespottelijke lot van de jongeman geeft ons de kans het gebied van een andere vorm van grensoverschrijding te betreden. Naar mijn mening komt deze identificatie voort uit George Sands ambivalente gevoelens ten aanzien van haar eigen sekse. In haar versie van het gebeurde identificeert George Sand zich ‘zo’ met de jonge man in zijn lastige en beschamende toestand dat de lezer zich op zijn beurt de schrijfster kan voorstellen in de rol van jonge aanbidder van mevrouw Saint-Agnan en haar dochters. Deze mogelijkheid wordt gevoed door George Sands gewoonte om zichzelf bij sommige vrouwen in de rol van aanbidder op te werpen, of om zich als zodanig voor te doen.^16. Zou het kunnen dat zij zichzelf een beetje

15. In erotische literatuur wordt “kwam niet meer bij” in verband gebracht met orgasme (van mannen en van vrouwen). Hier wordt de suggestie gewekt van een verlate seksuele overgave van de kant van mevrouw de Périgny die eerst ongevoelig is gebleven voor het “verschrikkelijke gelonk” en dat niet meer is op het moment dat haar het stuk met de noodlottige afloop wordt verteld.

16. We kunnen hierbij denken aan de brieven aan Marie D'Agoult, aan Marie Dorval en aan Pauline Garcia. In een brief aan de eerstgenoemde verklaart ze van goede wil te zijn door op te merken dat als Marie in een of andere smerigheid trapt dat lekker ruikt. Zie: Jacques Vier, La comtesse d'Agoult et son temps. Deel 1, p. 208, Paris 1955. Zie ook: Dorelies Kraakman, ‘George Sand en de travestie van het vrouwelijke’ in: Lust & Gratie, nummer 27, herfst 1990.

[p. 90]

blootgeeft door breed uit te meten over de vruchteloze pogingen van de jonge Dandy?

Ik wil eindigen met een citaat uit een brief aan Duteil waarin Freud en Rabelais beiden aanwezig zijn:

‘Liszt liet vanavond een scheet die hij Solange in de schoenen schoof. Miss Wind bezong er in alle toonaarden de geur van. De kousen van mevrouw d'A[goult] bleken helemaal nat te zijn als gevolg van de slappe lach. Ik verdenk meneer Demay ervan dat hij de deur van het gemak open laat staan als hij naar achter gaat en ik weet niet of dat geen redhibitore zaak^* is.’ (1524, 1837, aan A. Duteil)

Deze voorstelling van een avond op Nohant geeft ons een beeld van het Rabelaisiaanse ‘groteske lichaam’, in de zin van het collectieve lichaam waarvan alle gaten open zijn: de scheet van Liszt wordt deel van iedereen. De gezamenlijke lach betekent solidariteitsgevoel en het tijdelijk opschorten van (hiërarchische) verschillen. Duteil wordt door de briefschrijfster uitgenodigd aan die lach deel te nemen. Vervolgens verandert haar stijl. Terwijl ze doorgaat met het maken van scatologische grappen zet George Sand meneer Demay, de huisonderwijzer van Maurice, letterlijk buiten spel - stuurt hem ‘naar achter’. Hij mag dan wel de deur open laten staan, George Sand slaat hem toch weer voor zijn neus dicht en geeft hem zo een trap na. Meneer Demay die buiten de algehele vrolijkheid wordt gehouden, wordt het onderwerp van George Sands schuine moppen. Ze maakt letterlijk ruilwaar van hem: een ‘redhibitore zaak’ tussen haarzelf als vrouw en haar vriend Duteil, een man.

In haar humor en met name in haar scatologische grappen laat George Sand een ambivalente houding zien met betrekking tot sekse en seksualiteit. Eenmaal blootgesteld aan de natuurlijke en bijtende gevolgen van de ‘cholera morbus’ duurt het niet lang of de verheven meningen van Sand over de liefde en de noodzakelijke eenheid van lichaam en geest worden minder hoogdravend en ook haar categorische weigering om een cynische libertijn te zijn, komt op dat moment in het geding. Wanneer zij een grap maakt waar een ‘luchtje’ aan zit, kun je er zeker van zijn dat zij van het sekseverschil een potje maakt.

Vertaling Désirée Schyns

* Het woord redhibitoor komt uit de Franse rechtspraak en verwijst naar koopvernietiging; een redhibitore rechtsvordering is een vordering tot tenietdoening van koop. In de context van de brief zou “onoverkomelijke zaak” de beste vertaling zijn, maar in het Nederlands gaat de woordspeling met de rechtspraak verloren. George Sand is er zich goed van bewust dat ze aan een advocaat schrijft (Duteil) en kiest daarom niet voor niets het woord “rédhibitoire” dat ze overigens verkeerd schrijft namelijk als “rédibitoire”. (noten vert.)