Lust en Gratie. Jaargang 9

[p. 40]

De koningin van de rijmfouten
Hans Kloos
Over het vertalen van Marianne Moores poëzie

Eerste regel 5 lettergrepen, tweede regel 5 lettergrepen, derde regel 6 lettergrepen, vierde regel 11 lettergrepen, vijfde regel 10 lettergrepen, zesde regel 7 lettergrepen, jambisch met het rijmschema aabcdd en dat 26 strofen lang. Marianne Moore heeft haar gedicht ‘The Jerboa’ deze hoogst eigenaardige vorm gegeven. Als skelet lijkt dit het toppunt van maniërisme. Wie het gedicht leest, merkt dat het nogal meevalt met die gekunsteldheid.

-Miss Moore is de koningin van het ritme. Zo soepel is het, dat het bijna niet opvalt dat het fungeert binnen een vaste vorm. ‘Rhythm: The clue to it all (for me originally) - something built-in as music’, schrijft de dichteres in het voorwoord bij A Marianne Moore Reader uit 1961. Dit is waarschijnlijk de reden geweest voor J. Bernlef om zich in zijn vertalingen uit haar werk vooral daarop te richten. In zijn verantwoording bij de bloemlezing Een veldmuis in Versailles uit 1968 zegt hij: ‘Wat de vertalingen zelf betreft ben ik zoveel mogelijk van de letterlijke vertaling uitgegaan, alleen rekening houdend met de natuurlijkheid van het metrum, nooit of bijna nooit met de ingewikkelde lettergrepensystemen waarmee Marianne Moore haar gedichten opbouwt of met de ingenieuze onbetoonde rijmen, halfrijmen etc. De vertalingen maken geen aanspraak op equivalenten, zo dat al mogelijk zou zijn. Ik geloof dat het vertalen van Marianne Moores poëzie functie heeft omdat een eerste kennismaking met haar poëzie vaak bemoeilijkt wordt door het wat excentrieke woordgebruik en de uit zo ver uit elkaar liggende gebieden komende informatie en kennis.’

Het is Bernlefs grote verdienste dat hij Nederland heeft laten kennismaken met het werk van deze dichteres (en vele andere) en hij is in zijn opzet dan ook geslaagd.

[p. 41]

Schrijvend over haar vertalingen van La Fontaines Fables geeft Marianne Moore hetzelfde belang aan het ritme. Maar in datzelfde verband zegt ze: ‘In harmonizing words or notes there is more room for originality.’ En over haar eigen poëzie merkt ze dit op: ‘I like straight writing, end-stopped lines, an effect of flowing continuity, and after 1929 - perhaps earlier - wrote no verse that did not rhyme (in my opinion).’

Die opmerking tussen haakjes slaat op haar gebruik van allerlei vormen van halfrijm en van wat sommige Nederlandse rijmschoolmeesters rijmfouten noemen: oog-, schrikkel-, bastaard- en schijnrijm. Die zogenaamde fouten bewerkstelligen mede het natuurlijke karakter van haar gedichten. Volrijm is immers veel nadrukkelijker. En het zijn juist onnadrukkelijkheid en een ingenieuze opbouw die Marianne Moores werk kenmerken. Instemmend citeert zij in een lezing over techniek en idiosyncrasie William Archer: ‘We have literature when we impart distinctiveness to ordinary talk and make it still seem ordinary.’

Vandaar dat ik in de vertalingen van de diergedichten (die Bernlefs werk overigens slechts voor een klein deel overlappen) heb geprobeerd zowel haar letterlijk eigenaardige versopbouw als haar ritme recht te doen. Misschien moet ik concluderen dat ‘The Jerboa’ onvertaalbaar blijkt binnen deze opzet, maar niet elk gedicht heeft een dergelijk buitenissig skelet. De acht gedichten hier laten dat zien. Bij de vertalingen ben ik uitgegaan van de tekst uit de tweede druk van de herziene editie van The Complete Poems (1984).

Eén gedicht stelde me voor een vreemd probleem. De versie waar ik voor gekozen heb, staat bij de zeven andere. Dit is het alternatief:

Zichtbaar, onzichtbaar,

een schommelende charme

de woonplaats van een amethist

in barnsteentint, je arm

komt nader en zij gaat open

en gaat dicht; haar vangen

[p. 42]

 

had je gewild, en zij beeft;

 

en je laat het, een verlangen.

Het is een kleine verandering maar een wereld van verschil. Grammaticaal geslacht is in het Engels geen probleem: in principe is alles, behalve personen, onzijdig. En dat is een kwal in onze taal nu juist niet. Het woordenboek heeft grote voorkeur voor kwal als een vrouwelijk woord. Hier in dit gedicht leidt dat echter tot associaties die bij het origineel niet aan de orde zijn:

Visible, invisible,

a fluctuating charm

an amber-tinctured amethyst

inhabits it, your arm

approaches and it opens

and it closes; you had meant

to catch it and it quivers;

you abandon your intent.

Misschien spelen zinderende zomerdagen mijn zinnelijkheid parten en heeft niemand anders last van seksuele associaties bij een kwal in zij-vorm. Maar voor mij vallen grammaticaal en fysiek geslacht hier al te sterk samen. Was dat in het Engels ook zo, dan was er geen probleem, maar de Jelly-Fish houdt zich aseksueel onzijdig. Als de kwal echter een mannelijk woordgeslacht krijgt, verdwijnen de associaties. Gebeurt dit allemaal alleen in het hoofd van deze vertaler die een man is, of geldt dit ook voor anderen, al dan niet van het andere geslacht?