Lust en Gratie. Jaargang 9

[p. 5]

[Nummer 33]

Inleiding
Xandra Schutte en Désirée Schyns

‘Bevroren landschappen maken mij niet treurig; als niets beweegt ga ik er zelf beelden bij verzinnen.’
(Hermine de Graaf, Aanklacht tegen onbekend)

Zo langzamerhand lijkt het een traditie te zijn geworden dat literaire weermannen de ontwikkelingen in de Nederlandse letteren zoals de wisseling van windrichtingen, hoge en lage drukgebieden en minimum en maximum temperaturen, in literair klimaat-bundels bestendigen. Om de zoveel tijd, halve of hele decennia, is er kennelijk behoefte het literaire landschap in kaart te brengen, stromingen te onderscheiden, een rangorde vast te stellen, te canoniseren kortom. Opmerkelijk is dat in de bundels tot dusverre slechts zeer minimaal aandacht wordt besteed aan het vrouwelijk aandeel in de letteren. En als die aandacht er wel is, is die maar al te vaak badinerend en lichtelijk neerbuigend, zoals in het stuk van Diny Schouten over de ‘vrouwelijke stem’ in de laatste uitgave. Schrijfsters mogen vooral komen opdraven in het hoofdstuk over kinderboeken. Alleen Grand Old Lady Hella Haasse krijgt de eer die haar toekomt. Ach, dit is geen nieuw verhaal. Maar toch, aan kwalitatief goede vrouwelijke auteurs is eigenlijk nooit gebrek geweest.

Vooral de laatste jaren zijn er meer interessante schrijfsters dan ooit actief. In het literaire landschap lijkt er aan dameszijde te zijn afgerekend met de code die in de feministische literatuur uit de jaren zeventig vaak gebruikelijk was. De ‘vrouwenliteratuur’ uit die tijd stond, onder de warme rokken van de beweging, in het teken van de strijd en het inhalen van de achterstand. Literatuur moest niet bevestigen maar bewustmaken; de vrouwelijke personages moesten ‘rolkrities’ zijn, niet aangepast maar strijdbaar. In de jaren zeventig zag zo een hausse aan feministische bekentenisliteratuur het licht, veelal van ‘realistiese’ snit, waarin liefst een ontwikkeling van onderdrukking en ellende naar bevrijding en geluk werd opgetekend.

[p. 6]

Ontegenzeggelijk heeft die ‘vrouwenliteratuur’ inderdaad een bevrijdende werking gehad en daarbij aandacht opgeëist voor het werk van vrouwelijke auteurs.

Het inhalen van de achterstand, het aandacht schenken aan vergeten literatuur door vrouwen geschreven èn het feit dat literatuur van vrouwen nog te vaak met andere maatstaven wordt bekritiseerd, vormt nog steeds een wezenlijk onderdeel van het feministische project zoals dat bijvoorbeeld bij Vrouwenstudies wordt gerealiseerd.

In de jaren zeventig schreven er ook genoeg vrouwen die onverdroten hun eigen weg gingen. In de jaren tachtig lijkt het literaire klimaat echter veelvormiger en veelzijdiger, ‘veranderlijk en wisselvallig’. Misschien wordt het nu dan tijd het pejoratieve predikaat ‘vrouwenliteratuur’ eens en voor al af te schaffen en de literatuur van vrouwen niet meer afzonderlijk te behandelen. Het etiket ‘vrouwenliteratuur’ werkt immers diskwalificerend. Hier doet zich een pijnlijke paradox voor: schrijfsters die noodzakelijkerwijze opkwamen voor hun eigen beleving van de werkelijkheid en die op deze manier aandacht vroegen voor ‘de ander’ in de maatschappij, kregen uiteindelijk geen positief, maar een negatief stempel opgedrukt en werden genegeerd. Maar het niet opeisen van aandacht betekent onzichtbaar blijven. Dit probleem raakt de complexe vraag, hoe ‘de ander’ (zwart, lesbisch, vrouw), in onze cultuur te beschrijven. Met de nadruk op verschil, of op gelijkheid? Jammer genoeg luidt de wet van Sullerot in ieder geval nog steeds dat vrouwenwerk lager wordt gewaardeerd dan mannenwerk.

Als er sprake moet zijn van demarcatielijnen, dan lopen die, zoals Hella Haasse in Raster aangaf, ‘dwars door geslacht, leeftijd, nationaliteit en taal heen, als gevolg van een instelling, een innerlijke aanleg, die bepaalt hoe wij de werkelijkheid tegemoettreden.’

Niettemin blijkt toch telkens weer dat er, onafhankelijk van de kwaliteit, in literair-sociologisch opzicht wel degelijk een dikke lijn loopt: het werk van vrouwen krijgt nog steeds vaak niet de aandacht dat het verdient. In die zin is het afschaffen van het hokje ‘vrouwenliteratuur’ vooralsnog een utopische gedachte. Op de voor vrouwen ongunstige getallen en percentages is de laatste tijd uit en te na gewezen: volgens schoolboeken bestaan er nauwelijks ‘auteuses’; in overzichtsbundels als Literair Lustrum, Kritisch Lexicon en Het Literair Klimaat wordt nauwelijks aandacht aan vrouwen gewijd; in

[p. 7]

overzichtsartikelen van literaire tijdschriften komen nauwelijks Nederlandse schrijfsters voor. Alleen in de boekenbijlages en literaire supplementen van dag- en weekbladen vallen de percentages voordeliger uit.

Het verband tussen overzichtsartikelen en opname in de canon - schoolboek, litertuurgeschiedenis en klimatologische bundeling - is de laatste tijd ook afdoende benadrukt. Het werk van het merendeel der schrijfsters wordt wel degelijk door de literatuurcritici opgemerkt; vaak wordt het nog positief besproken bovendien. De logische stap naar de handboeken en lexicons blijft echter uit. En dat heeft veel te maken met oeuvrebesprekingen en verderreikende interpretaties. Een bijkomend probleem is dat bij het samenstellen van stromingen, schrijfsters vaak ‘toevallig’ buiten de boot vallen. In de conventionele literatuurgeschiedenis gaat het immers niet slechts om waardering, maar ook om afperking, uitsluiting en selectie. Hoe anders komt een overzichtelijk, ‘bevroren’ lanschap tot stand?

In feministisch literaire kringen, Maaike Meijer voorop, is de mythe van de Ene Literatuur uitvoerig gehekeld. Daarentegen wordt de pluriformiteit van het literaire systeem benadrukt. Het is inderdaad weinig vruchtbaar tegenover de Ene, dominante, mannelijke literatuur de Andere, vrouwelijke te plaatsen. Hella Haasse stelt natuurlijk terecht dat de demarcatielijnen niet alleen door het geslacht worden bepaald. Lust & Gratie zal dan ook niet als literaire ‘weervrouw’ de laatste wolkenvelden, windrichtingen en luchtstromen van een vrouwelijk klimaat optekenen.

Lust & Gratie heeft van oudsher op essayistisch gebied meer aandacht besteed aan het werk van buitenlandse schrijfsters dan aan dat van Nederlandse. Dit nummer vormt een aanzet tot verandering. Wij plaatsen een zevental profielen van Nederlandse prozaïstes die vooral aan het eind van de jaren zeventig en gedurende de jaren tachtig produktief zijn (geweest) en een (min of meer bescheiden) oeuvre op hun naam hebben staan. De - uiteraard subjectieve - keuze is daarbij gevallen op: Marja Brouwers, Hermine de Graaf, Kristien Hemmerechts, Doeschka Meijsing, Monika van Paemel, Astrid Roemer en Nicolette Smabers. Voor hetzelfde geld hadden dat zeven andere schrijfsters kunnen zijn. Het spijt ons: Renate Dorrestein, Pamela Koevoets, Lidy van Marissing, Charlotte Mutsaers, Margriet de Moor, Vonne van der Meer en Nelleke Noordervliet. Jullie werk verdient de aandacht evenzeer. Net zoals de boeken van nog vele andere schrijfsters. Maar eerst ligt er een nummer over de Nederlandse poëzie in het verschiet.