Lust en Gratie. Jaargang 8

[p. 56]

De glinsterende paraplu's
paula jordão
een zoektocht naar en van het vertellende ik

Terwijl de tekst van De glinsterende paraplu's van Teolinda Gersão voor me ligt, komt het in mij op dat een dergelijke titel een soort wapen kan zijn in de handen van de auteur. Dit is haar wapen om mijn nieuwsgierigheid te wekken. Zij vermoedt mijn onwetendheid en zendt mij een teken dat een vingerwijzing is voor een inhoud die met paraplu's te maken heeft.

En ik trap erin. De eerste bladzijde gaat inderdaad over paraplu's van een wel zeer bijzondere soort, want ze kunnen uit zichzelf bewegen, handelen, zich misdragen, kortom zelfstandig zijn. Maar wanneer ik verder lees, merk ik hoe naïef ik ben geweest om in zo'n valkuil te trappen. De paraplu's vormen slechts een van de vele thema's in de tekst. In feite vormen zij het voorspel van de ‘hoofdrol’ die het vertellende ik gaat spelen en van haar visie op dingen, mensen; kortom op de wereld om haar heen.

Wat ik voor me heb is een dagboek. Gebeurtenissen, scènes, situaties die elkaar opvolgen. Er wordt verteld over mensen, werelden en gebeurtenissen, dit alles genoteerd op dagen die elkaar niet chronologisch opvolgen.

In eerste instantie lijkt alles te worden verteld door een ik - andere personages en situaties waarin zij verkeren worden door de ogen van dit ik ‘gefilterd’. Even later komt echter ook een zij aan het woord met wie de ik-figuur de rol van vertellende instantie moet delen. Is dit de tweede valkuil van de schrijfster om mijn aandacht als lezeres te krijgen? Ook hier zal ik intrappen en deze boeiende ik/zij-

[p. 57]

dichotomie vormt het uitgangspunt voor een diepere analyse van het vertellende ik.

Wie is deze ik-figuur? Wie is deze zij-figuur? Is zij een deel van ik? Is ik een kwetsbare vorm van zij? Sluiers die in elkaar overwaaien.

‘De vrouw die in dit huis woont is begonnen met het schrijven van een boek.’

Ik ben getuige van een bewustwording van het vertellende ik, niet alleen van zichzelf, maar ook van andere ikken die eveneens aanwezig blijken te zijn. Dit bewustwordingsproces voltrekt zich in en tijdens het schrijven, het schrijven van een dagboek.

Door de doorzichtigheid waarmee wordt verteld over personen en situaties, hoort het dagboek tot een van de terreinen waar de verschillende verlangens van de schrijfster elkaar het gemakkelijkst kunnen ontmoeten. Hier kan haar visie op de omringende wereld verenigd worden met die van de personages. Haar eigen visie zal het meest naar voren treden in het dagboek. Hier wordt haar grootste behoefte zichtbaar, namelijk iets van zichzelf achter te laten voor anderen, iets dat als teken kan gelden voor haar aanwezigheid in het leven en in de tijd.

In De glinsterende paraplu's wordt die taak van het dagboek als bewijsmateriaal voor het bestaan van een ik, versterkt door een ‘bondgenoot’: het portret. Het geschrevene en het portret hebben beide de functie de schrijfster bij te staan in haar strijd tegen de tijd en moeten haar van de dood redden.

‘En wanneer zij dood zou zijn en niet meer zou schrijven, zouden haar portretten tenminste nog blijven schrijven en het zou zijn alsof het leven dat zij schreef, door zou kunnen gaan met het omslaan van de bladzijden.’

De kunst blijft over als alles allang voorbij is. Het geschrevene als brug naar de eeuwigheid, als een instrument dat het leven bewaart en weerspiegelt. Het geschrevene als een soort spiegel die zijn beelden min of meer trouw moet weerkaatsen?

Volgens Umberto Eco is de spiegel een van de hulpmiddelen die gebruikt worden om het kijken te verbeteren. Zo kunnen we met

[p. 58]

behulp van een spiegel de ruimte die ons omringt en eventueel de mensen in die ruimte, beter bekijken. Vooral ons eigen lichaam kunnen we via de spiegel beter zien.

Omdat de spiegel ons een min of meer geruststellend beeld kan terugzenden, geeft hij enige zekerheid. De zekerheid die verbonden is met het gevoel deel uit te maken van een sociale groep met normen en modes. Alleen al door zichzelf te vergelijken met een bepaald standaardbeeld, is een persoon al bezig met het handhaven van de esthetische regels die voor haar of hem bekend zijn. In een volgend stadium zal zij of hij zichzelf eventueel herkennen en dit is van belang om ‘sociaal’ te kunnen blijven.

De spiegel geeft ons ook de geruststellende mogelijkheid om te kunnen constateren dat we er nog zijn, evenals de informatie dat er geen dramatische of al te drastische veranderingen in ons zelfbeeld zijn opgetreden. De spiegel fungeert als een link met ons ik.

In het geval van De glinsterende paraplu's blijkt de spiegel een onbetrouwbaar instrument te zijn, omdat hij een onnauwkeurig beeld van het vertellende ik geeft. Ontneemt hij haar op die manier ook de band met zichzelf?

‘Zij keek naar zichzelf in de spiegel om te weten te komen hoe zij er in het portret zou uitzien. Maar het beeld dat zij zag leek haar niet nauwkeurig genoeg. Zij zocht tevergeefs in alle spiegels, in de ovale spiegel in de slaapkamer, in de donkere spiegel in de hal, in de oude spiegel in de zitkamer, in de kleine spiegeltjes in haar tas, in de poederdoos en make-up doosjes. Maar haar beeld leek haar alleen maar onnauwkeuriger.’

Verenigd in een soort samenzwering, weigeren alle aanwezige spiegels van het huis hun trouw aan het vertellende ik, zodat zij haar beeld onduidelijk teruggekaatst krijgt. Een dergelijke weigering kan een breuk met zichzelf en met de wereld betekenen. De band met het sociale leven verzwakt, net als de zelfherkenning die via deze band tot stand komt. Zonder die weerspiegeling heeft zij niets waaraan zij zich kan vasthouden, waarop zij zich kan richten om haar eigen identiteit te vinden, waarmee zij zich aan de wereld kan presenteren. Zonder haar beeld is het voor haar moeilijk de ruimte naar een dieper zelf te overbruggen. Daarom zoekt zij verder en probeert zij met behulp van andere instrumenten (stenen, zonnen, vissen) haar beeld weer terug te vinden. Helaas tevergeefs, want alles wat zij vindt is

[p. 59]

een bijkomend uitzicht op de wereld, op het leven. Zij vindt geen zelfbeeld.

De zoektocht gaat door in de portretten die het vertellende ik zou willen schilderen om de tijd te kunnen overmeesteren en de dood te ontvluchten. Of in foto's waarop zij niet aanwezig is omdat zij ze zelf heeft genomen. Uiteindelijk laat zij een portret van zichzelf maken in een professionele studio.

Waarom een zoektocht - is zij zichzelf ergens kwijtgeraakt, of gaat het hier om een vermenigvuldiging van zichzelf? Later in het boek geeft het ik antwoord op deze vraag, wanneer zij melding maakt van haar bevrijding van spiegels, beelden, maatschappelijke regels en zekerheden. Zij blijft doorgaan met het vertellen van situaties en met beschrijvingen van verschillende mensen. Een teken te meer dat zij zelf opgedeeld is in verschillende ikken/personages?

Misschien was de lokroep die ik vanaf het begin van De glinsterende paraplu's heb gevoeld uiteindelijk de valkuil waarin ik ben terecht gekomen. De valkuil van het schrijven zelf, een mengeling van zich terugvinden en verliezen in anderen, een verdubbeling van het ik, het ik in andere ikken. Zoals spiegels die elkaars beelden weerspiegelen, portretten en foto's die als bewijzen in de tijd, in het leven moeten staan.