Lust en Gratie. Jaargang 7

[p. 69]

[Brief aan Anna Blaman
Xandra Schutte]

Amsterdam

19 oktober 1990

Lieve Anna,

Een brief naar het hiernamaals heb ik nog nooit geschreven. En ik weet ook niet hoe ik me het bestaan van een schrijfster daar moet voorstellen. Je bent dan wel dertig jaar dood, maar onder het stof der tijden ben je hier niet verdwenen. Onbedoeld en misschien ongewild publiceer je zelfs nog steeds - en het is naar aanleiding van die recente publikaties dat ik je schrijf.

Het is een herfstige namiddag - de bomen aan de gracht dragen hun indianentooi, geëtste wolken worden af en toe door oranje licht geaaid. Ik stel me voor hoe jij vroeger achter een zware houten schrijftafel zat, je vulpen met groene inkt gevuld, een zeurderige hoofdpijn die achter je slapen bonkte en hoe je brieven schreef om de banden met je vrienden te onderhouden, het telefonisch verkeer reserverend voor zakelijke mededelingen, het kort bevestigen of annuleren van een afspraak. De tijden zijn veranderd: ik zit achter een vredig zoemende computer - een typemachine aangesloten op een soort televisie met als programma de tekst waaraan je werkt - en word gestoord door het voortdurend rinkelen van de telefoon.

De dood is een relatieve grens, want hoewel lichamelijk niet meer aanwezig blijven mensen ook erna verschillende gedaanten aannemen. Lange tijd hebben de magere, knokige, zorgelijke vrouwen uit je werk, slecht gekleed, met ingevallen borst, stakerige ledematen en een pijnlijk tekort aan vrouwelijkheid, jouw reputatie bepaald van eenzame, ziekelijke lesbische ouwe vrijster - een tragische stakker. Daar heb je ook wel enige aanleiding toe gegeven, gezien de innige verstrengeling tussen je leven en werk. Maar goed, evenzeer sta je te boek als een onverzettelijke, onafhankelijke persoonlijkheid; je wordt afgeschilderd als doodernstig, zonder een greintje gevoel voor humor èn als lichtelijk frivole sapfiste - hoe graag horen we niet hoeveel bewonderaarsters naar jouw gunsten dongen. De beeldvorming rond jouw persoon zwalkt heen en weer als een dronkeman. Je moet maar bedenken dat het tegenwoordig als

[p. 70]

ouderwets geldt om te proberen tot één afgerond beeld te komen. Juist het meervoudige en veelstemmige van de persoonlijkheid en van teksten wordt onderkend. Heb je bovendien niet zelf ook al aangegeven dat het beeld van de ander grotendeels berust op projectie van de eigen ideeën?

En Anna, ook om je werk is nog steeds het nodige te doen. Anno 1990 raakt niemand meer geschokt door de erotische en zedelijk aanstootgevende strekking ervan. Integendeel. Je bent bijgezet in het Pantheon van de Moderne Nederlandse Letteren, afdeling prozaïsten. In de nissen naast je staan Hermans, Reve en Boon - niet het meest aangename gezelschap, stel ik me zo voor. Er zijn, kan ik je ter geruststelling zeggen, genoeg literaire activisten die ijveren, je uit die stoffige tempel vandaan te krijgen. Helaas zijn hun motieven niet altijd even edelmoedig. Ze maken je werk verdacht door het te bestempelen als moraliserend, loodzwaar, romantisch proza, overgoten met een kleverige saus rozegeur-maneschijn symboliek, een bedorven roomsoes uit de keuken van Cissy van Marxveldt. Ze noemen je stijl damesromanachtig, mistig en kitscherig. Dat mistige en daarbij de wazige achtergronden in je werk roepen bij mij associaties op met je bijziendheid. Ik moet in ieder geval denken aan de anekdote die vertelt hoe je geen vaste baan in het onderwijs kon krijgen omdat je maar niet wist te slagen voor het eindexamenonderdeel handwerken. Telkens weer naaide je het broddellapje aan je eigen haar en kleren vast.

Je recente publikaties zijn koren op de molen van de kritiek, in negatieve zin wel te verstaan. Ach, aan kwetsende kritiek ben je wel gewend geraakt in de loop van je literaire loopbaan; de toon is echter ditmaal anders. Struikelden de criticasters eertijds geshockeerd over de erotische en homoseksuele passages, tegenwoordig lijken ze eerder verveeld te geeuwen en doen ze nauwelijks hun best de hand voor de mond te houden. Ter illustratie zal ik een aantal recensies bijsluiten.

Mocht je er niet van op de hoogte zijn, je laatste boeken zijn bundelingen van je brieven, voor zover bewaard en toegankelijk, aan Emmy van Lokhorst en Sonja Witstein onder de titel Ik schrijf het je grof-eerlijk en aan Marie-Louise Doudart de la Grée en Alie Bosch onder de veelbetekenende vlag Dit tussen ons is geen eenzaam avontuur. Nu zijn brieven, en liefdesbrieven in het bijzonder, een gevaarlijk genre, zeker als ze niet zozeer als genre beoefend zijn, maar in de eerste plaats ter communicatie hebben gediend. Misschien

[p. 71]

dat brieven vooral dan ‘literair’ zijn als ze met een terloopse knipoog naar de openbaarheid geschreven zijn, een houding waarin Gerard Reve zich heeft bekwaamd. Hij speelt een opzettelijk spel met de grenzen tussen het publieke en dat wat het meest privé is, de brief aan de geliefde. Zijn biografisch ‘ik’ neemt de proporties aan van een literair personage. Want buiten dat, vaak maken liefdesbrieven niets dan omcirkelende bewegingen om de al dan niet gedeelde liefde, daar zijn het liefdesbrieven voor. Op fluisterende, bezwerende of hartstochtelijke toon wordt zij telkens weer bevestigd.

De Zwitserse schrijver Max Frisch beschrijft in zijn roman Gantenbein hoe een man op de salontafel, het keukenaanrecht of de kaptafel brieven aan zijn vrouw ziet slingeren, alle afkomstig uit hetzelfde verre oord, voorzien van hetzelfde handschrift. Hij bedwingt zich en leest ze niet. Totdat hij op een nacht niet kan slapen, door het huis stommelt en zijn oog op de lade valt waarin zijn vrouw haar brieven bewaart. Het slot van de la is kapot. Zijn afgunst overwint zijn terughoudendheid en hij begint te lezen - liefdesbrieven, ongedateerd, ongesigneerd, zonder enveloppes, alleen de handschriften wisselen. Eén handschrift is veel vertegenwoordigd, hij leest jaloers, geërgerd door zoveel ten toon gespreide onbenulligheid, door zoveel variaties op versleten zinsneden. Tenslotte traceert hij de afzender - hij is het zelf.

Brieven, dikwijls hebben ze louter particuliere waarde. Ik denk, Anna, met alle respect, dat jouw brieven grosso modo zelfs een tussendoor-karakter hebben. Zelf geef je immers ook aan dat je je ‘echte’ inspiratie reserveert voor je literaire werk. Bovendien is er o zo vaak sprake van vermoeidheid, slapeloosheid, hoofdpijn, maagpijn, misselijkheid, verkoudheid, een lichte griep, bronchitis, eczeem, chronisch tijdgebrek, en drukte, veel drukte. Opvallend vind ik wel hoezeer je brieven de thema's van en ideeën uit je boeken bevatten. Ik weet dat het voor jou bij het schrijven gaat om de inzet van de volledige persoonlijkheid, van hart en hoofd, met bloed en tranen. De schrijver moet de eigen stem verheffen en daarbij alle eerlijkheid en moed opbrengen die in haar leeft. En reële smart geldt letterlijk als creatieve kracht - zolang je hevig lijden kan leef je per slot van rekening. Als je dan ook nog literair op je lijden kunt reageren, bij het klimmen uit het diepe dal van een ongelukkige liefde een meesterwerk kunt schrijven, wat dan nog geklaagd?

In verschillende brieven bevestig je nogmaals wat alle biografisch geïnteresseerden allang weten: Eenzaam Avontuur is een

[p. 72]

min of meer getransponeerde persoonlijke ervaring. Jij bent Kosta. Het is Alie Bosch die jou E.A. heeft ‘aangedaan’, die jou ‘in de schaduw drong voor een plebejer’, Peps. Je romanpersonages zijn kortom gemodelleerd naar de mensen uit je leven. Maar vindt de omgekeerde beweging niet ook plaats, dat zij de karaktertrekken van je personages lenen? Lossen feit en fictie in elkaar op, wordt de ‘werkelijkheid’ ingehaald door de ‘verbeelding’? In ieder geval hebben je ex-geliefdes Alie Bosch en Cor Bouterse in je correspondentie de namen van hun literaire evenbeelden overgenomen: Alide en Sara Abreen.

Overigens vertonen je personages grote overeenkomsten, ze lijken zelfs varianten op twee, drie grondtypen. De mannen zijn ofwel gevoelige, artistieke dromers die niet tegen het leven zijn opgewassen, of platte plebejers behept met een grove sensualiteit. De vrouwen zijn ofwel smal geheupte lesbiennes, vol van een eenzaam-brandende liefdeshonger, of ondoorgrondelijke sfinxachtigen, zelfvervuld als zich likkende katten. De dromers en de lesbo's hebben van alles met elkaar gemeen: ze zijn beiden intelligent, tot diepe gevoelens in staat, ze gaan beiden gebukt onder hartsproblemen en een onvervuld verlangen. De dromers en de lesbo's ben je zelf. De onvoorspelbare, verraderlijke vrouwen, de Alides en Sara's worden vanuit die ogen beschreven, in die blik schuilt het gevaar van het cliché.

Die blik - noem hem mannelijk, noem hem masculien - vind ik in je brieven terug, met name in die aan Marie-Louise, en tot mijn ongenoegen moet ik je bekennen. Opmerkingen als: ‘Je bent, lijkt me, volkomen feminien; misschien ligt jouw grote prestatie wel in een waarlijk grote liefde’ en: ‘Jij hebt in jouw wezen zo'n typisch vrouwelijke kant, dat die een kleine kant wordt’ kan ik niet anders lezen dan als enigszins denigrerend. En zelfs de waarschijnlijk goed bedoelde kooswoordjes - ‘lief klein vrouwtje’, ‘warm rond wijfje’ met ‘je mooi wulps mondje’ - krijgen er voor mij een wat wrange bijsmaak door. Voeg daarbij de typering van Marie-Louise als een schokkend verleidelijke, ijdele, behaagzieke vrouw, zich van haar schoonheid en charme bewust (en dat is absoluut afkeurenswaardig). Een vrouw die weinig innerlijke diepgang vertoont, als een zwaluw die over het water scheert. Daarboven hebben enkele brieven een onverbloemd opvoedende toon, jij zult je wel paternalistisch ontfermen over de geestelijk wankelmoedige ML. De arrogantie die uit enkele epistels spreekt - ‘je begrip van

[p. 73]

liefde is dat van een zestienjarige, met hier en daar een vergroving doordat zowat iedereen blindelings gefixeerd was op je kruis in hoofdzaak’ - treft mij onaangenaam. Maar ik zal je niet op mijn beurt moraliserend toespreken, zeker naar de hemel geeft dat geen pas.

De grote polariteit die uit de brieven aan Marie-Louise spreekt, vind ik opmerkelijk en onwillekeurig breng ik die in gedachten in verband met je werk - waren mens en schrijver niet een Siamese tweeling, letterlijk met elkaar vergroeid? In Eenzaam Avontuur schreef je de ongelukkig verlopen liefdesgeschiedenis met Alide van je af, maar waarom transformeerde je jezelf in een mannelijk personage? Ik weet het, de tijden waren anders toen je het boek maakte, het huwelijk was een zaar bewapende burcht en homoseksualiteit niet meer dan een donkere kelder. Niettemin lijkt het alsof je in je eigen leven niet zo geworsteld hebt met je ‘mentaliteit’, zoals je het zelf noemde. In het na je dood gepubliceerde boekje Mijn zuster Anna Blaman dat trouwens beter Ik Corrie Lührs had kunnen heten, beschrijft Corrie hoe vroeg je ‘coming out’ naar je moeder was: ‘“Ik moet je wat zeggen moeder... ik ben verliefd op Bep. Ik geloof dat ik niet normaal ben. Ik zou Bep willen kussen en dicht tegen me aan willen drukken, alsof ik een jongen was. Ik ben homoseksueel, moeder.” “Weet je dat nu wel zeker, kind?” vroeg moeder. “Het is zo, ik kan er niets aan doen, moeder.”’ Is het werkelijk zo gegaan Anna?

In je boeken figureren ze ook, de homoseksuelen. Waarom zijn ze eigenlijk slechts figuranten, worden ze nergens hoofdrolspeler? Allicht wilde je je problematiek op een algemeen menselijk niveau aan de orde stellen, en het algemeen menselijke vind je toch bij uitstek in de man-vrouw relatie. Maar denk je niet dat een aantal van jouw thema's - de eenzaamheid, de illusie waaruit elk menselijk contact bestaat, en de gespannen relatie tussen liefde van het hart en ‘onderlijfverlangens’ - met het lesbisch zijn in jouw tijd te maken hebben? Zou er niet een samenhang zijn tussen het onvervuld verlangen en de sapfische begeerte? Als ik wederom terugkeer naar je brieven, naïef laverend tussen werk en leven, valt mij op dat je zelf ook liefde en lust niet hebt kunnen verenigen. Je hart gaf je in bruikleen aan Alie die het veilig opborg tussen haar verpleegstersschorten; je sensualiteit spoorde eens per week met de sneltrein naar Marie-Louise in Zeist.

Als je nu leefde zouden je personages en misschien zelfs je

[p. 74]

thematiek er anders uitzien. Nu realiseren we ons maar al te goed dat algemene menselijkheid een fictie is, net zoals het door jou altijd zo hoog in het vaandel gevoerde ‘jezelf zijn’ dat in zekere zin is. Aan Marie-Louise schrijf je dat je in de liefde twee ‘ikken’ hebt: een die zich hartstochtelijk aan de liefde overgeeft en een die haar zelfstandigheid behoudt. Ik zou er nog een heleboel ikken aan willen toevoegen, ikken die wisselen als kleren. Waarom zou je je jarenlang hullen in hetzelfde op maat gesneden mantelpak, van degelijke stof en onverslijtbare snit?

Dag Anna, hier wil ik het bij laten. Je antwoord kan ik mogelijk voorspellen: Zoudt U mij willen verrassen met een tweede brief waarin U mij even diepgaand iets zult schrijven over U zelf?-

Met hoogachting,

Xandra Schutte