Lust en Gratie. Jaargang 7

[p. 32]

She etcetera
xandra schutte
het vrouwelijk schrijven en het postmodernisme

In juni organiseerde Stichting Perdu het programma She, etcetera. Met het programma wilde Perdu aandacht geven aan de relatie tussen het vrouwelijk schrijven en het postmodernisme. Dat is inderdaad nogal wat. Bovendien is zowel het vrouwelijk schrijven als het postmodernisme onderwerp van discussie. Beide begrippen zijn als stoelen, die onder de comfortabele zitting een wespennest verbergen. Voor het programma gingen we toch maar even zitten.

Aanvankelijk was de achterliggende vraag van She, etcetera: wat is er de oorzaak van dat er zo weinig vrouwelijke auteurs worden opgenomen in de postmoderne canon? Het zijn Borges, Beckett, Cortázar, Sollers, Robbe-Grillet, Nabokov, Calvino, Barth, Pynchon, Coover, Butor, Handke, Krol, Vogelaar, Bril & Van Weelden, etcetera en eventueel Susan Sontag die telkens opduiken.

Maar what about: Woolf, Stein, Duras, Wittig, Sarraute, Acker, Didion, Irigaray, Cixous, Lispector, Singer, Drabble, Duden, Paley, Van Marissing, Dorrestein, etcetera?

Is het toevallig dat bij de vorming van deze nieuwste literaire stroming vrouwen vrijwel ontbreken? Is het blikveld van de overwegend mannelijke literatuurwetenschappers en critici te eng of is er sprake van fundamentele verschillen tussen mannelijke en vrouwelijke postmoderne schrijvers?

De laatste jaren groeit de stapel studies en artikelen, van voornamelijk vrouwelijke theoretici, waarin de spanning tussen het vrouwelijk denken/schrijven en het postmoderne denken/schrijven centraal

[p. 33]

staat. Denise de Costa besteedt in haar boek Sprekende Stiltes aandacht aan de verschillen en overeenkomsten tussen de écriture féminine en het postmodernisme van Lyotard. In Feminine Fictions. Revitising the Postmodern stelt Patricia Waugh de relatie tussen het feministische en postmoderne schrijven aan de orde, toegespitst op de Engelse en Amerikaanse literatuur. De lijvige, door Linda Nicholson samengestelde bundel Feminism/Postmodernism heeft de analyse van de voordelen en de gevaren van het postmodernisme voor de feministische theorievorming als inzet. Om maar een paar uiteenlopende voorbeelden te noemen.

Perdu wilde echter niet dat er in She, etcetera in de eerste plaats op een argumentatieve, min of meer wetenschappelijke manier over de relatie tussen vrouwelijk schrijven en postmodernisme gesproken werd. Nee, de bijdragen van de spreeksters zouden ook qua vorm bij die relatie moeten passen. Er zou hevig geëxperimenteerd moeten worden: bordkartonnen personages mochten net zo onverwacht verdwijnen als ze verschenen waren, appelen mochten nu eens wel met peren vergeleken worden en het verband in de tekst mocht grillig en fragmentarisch zijn.

Zowel het postmoderne als het vrouwelijk schrijven wordt gekenmerkt door meerduidigheid.

Het postmodernisme kan onder meer worden omschreven als het uiting geven aan de complexiteit, de meerduidigheid van de werkelijkheid. Dit houdt in dat het verdrongene, het vrouwelijke of het semiotische (Kristeva) tot spreken wordt gebracht. Het gaat er hierbij niet om het verdrongene te laten opgaan in de werkelijkheid, maar dit aan te scherpen. In de praktijk van het schrijven en spreken betekent dit dat men zonder voorafgaand plan te werk gaat, maar al schrijvend het onderwerp omsingelt, benadert zonder het ooit te fixeren. In het meerduidige schrijven kan uitdrukkelijk gebruik worden gemaakt van uiteenliggende disciplines en van ongelijksoortige of tegenstrijdige elementen, die chemische reacties kunnen aangaan.

Als postmoderne vorm bij uitstek kan derhalve het essay worden genoemd. Essay betekent immers letterlijk ‘probeersel’; het omvat de reis zonder einde, de odyssee zonder thuiskomst. Het essay kan zich nadrukkelijk op het grensgebied tussen ‘wetenschap’ en literatuur bewegen. Essayistiek is geen wetenschap, maar zelf ook een creatieve vorm - het gaat niet uit van een vooropgestelde theorie, maar ontdekt de theorie aan het materiaal.

[p. 34]

Wat is nu de verhouding van vrouwen tot het postmoderne essayistische schrijven? Opvallend is dat vrouwen zich - enkele uitzonderingen als Susan Sontag en de dames van de écriture féminine daargelaten - zelden aan het essay als vorm van onderzoek gewaagd hebben.

Perdu heeft voor She, etcetera een aantal schrijfsters en wetenschapsters uitgenodigd om een dergelijk open, meerduidig essay te schrijven en te presenteren. Om de verschillen in schrijfwijze duidelijk naar voren te laten komen heeft Perdu als gemeenschappelijk reisdoel de titel ‘Het Vergrijp’ aan de essays meegegeven.

De spreeksters - Marnel Breure, Denise de Costa, M. Februari, Annelies van Hommelen en Ulrike Weinhold - gaven zeer verschillende invulling aan het vergrijp. M. Februari gaf een duizelingwekkende proeve van het ‘niet-niet-bestaan’, waarbij het niet-bestaan als vergrijp gold. Ulrike Weinhold bracht het vergrijp in verband met het ‘killing the subject’ in de moderne kunst, met de gewelddadigheid waarmee het persoonlijke uit de moderne kunst verdreven is. De essays van Marnel Breure en Denise de Costa, die in deze Lust & Gratie staan afgedrukt, gingen beiden op zeer eigen wijze uit van het vliegen en stelen als het vrouwelijk vergrijp par excellence - de vrouw als vogel en dievegge. Denise de Costa beroept zich letterlijk op de traditie van Cixous, Irigaray en Kristeva, waarin ‘voler’ als filosofisch vergrijp is gelegitimeerd. Marnel Breure bekritiseert de ‘liaison dangereuse’ tussen het feminisme en postmodernisme, een liaison die het maatschappelijke al te gauw uit het oog verliest. Anders is het in Circusnachten van Angela Carter, waarin een gevleugelde trapezedame figureert naast een gewezen prostituée, die haar klanten onderhoudt over nijpende politieke kwesties.

Vliegen en stelen, het niet-bestaan en het ‘killing the subject’, het zijn alle mogelijke vergrijpen. Maar niet in de laatste plaats kan het schrijven als vergrijp worden opgevat. Een vergrijp dat geen vergrijp is, om met Denise de Costa te spreken. In haar laatste boek Vóór alles een dame constateert Renate Dorrestein dat de letteren uitstekend geknipt zijn voor het vergrijp:

‘Al schrijvend kun je alle subversieve dingen uithalen waarvan je droomt, zonder in de problemen te raken met het gezag. En bovendien kun je door het op papier zetten van irregulier gedachtengoed meer overhoop halen dan door vandalisme of ander wangedrag.’

[p. 35]

Foto: Barbara Morgan