Lust en Gratie. Jaargang 7

[p. 74]

de herinneringen van de doodsbaby
Monica Linschoten
een leeservaring

Het eerste gedicht in de cyclus ‘De doodsbaby’ heet Dromen. Dat wil niet zeggen dat we de beelden die erin voorkomen, niet serieus hoeven te nemen. Dat zouden we al moeten doen, als het de dromen van de ikpersoon waren. Wat je droomt, ervaar je tijdens dat dromen als realiteit. Pas in waaktoestand kun je het waarheidsgehalte van de gebeurtenissen in de droom beoordelen en besluiten of je er in waaktoestand nog belang aan wilt hechten.

Dat is wat ik vind, maar wat zegt de vertelster in het gedicht? Steeds waar sprake is van een droom zet zij er ‘maar ik herinner mij’ tegenover. Niet ‘dus ik herinner mij’. Waar ‘ze’ zeggen dat het een droom was, wordt bedoeld: ‘Dat is niet echt gebeurd, dat heb je maar gedroomd!’ ‘Ze’ betwijfelen de realiteit van de ervaringen van de ikpersoon. Verderop in het gedicht zijn het de dromen van het zusje waartegenover de ik haar herinnering zet, waarover straks meer.

Wat mij van belang lijkt is dat de dichteres dit eerste gedicht Dromen heeft genoemd. Waarom niet gewoon Herinneringen? Omdat het blijkbaar betekenisvol is dat de ik niet wordt geloofd, en omdat er verband lijkt te bestaan tussen de dromen van het zusje en de ervaringen van de ik.

Wat gebeurt er in de eerste strofe? Wij zien een baby die aan het bevriezen is. Haar tranen worden van glas, haar mond wordt middenin haar huilen stijf, haar huilen wordt stom, haar huid krijgt een hemelsblauwe kleur. Wij zien een ijskoude, verstijvende, bevriezende baby, die niet eens in staat is te huilen om die kou. Baby's moeten lekker warm worden gehouden, en naast voeden, verschonen, vasthouden en aandacht geven is het een primaire bezigheid van degene die de baby verzorgt. Naar deze baby wordt niet omgekeken, zó lang niet dat de baby het stadium van afkoelen en koud worden allang

[p. 75]

voorbij is en bezig is te bevriezen. De baby heeft gehuild, maar er is niemand gekomen; ze heeft net zolang gehuild tot dat door de kou onmogelijk is geworden.

Er is hier een ik aan het woord die volwassen is, die die bevriezing heeft overleefd en die kan navertellen. Dat gebeurt op een bijna bevroren manier: feitelijk, zonder emotie, met de nadruk op de beschrijving van de gebeurtenissen, in plaats van op het effect ervan. Het is alsof de ijsbaby zelf in de ik aan het woord is. En waar de baby niet werd gehoord toen ze het koud had en huilde, zo wordt nu de ik bij het navertellen opnieuw niet gehoord: ‘ze’ zeggen dat het een droom was. Hoe kan de ik dan emotie tonen? Zij zou er weer alleen mee worden gelaten. Zij kan wel bestrijden dat het een droom was, en dat doet zij ook in het gedicht. Zij herinnert zich de verharding. Ik zie een verharde baby, een verharde ik, een verharde ‘ze’ en een verharde toon.

In de tweede strofe maken we kennis met het zusje van de ik, dat elke nacht droomt dat de baby doodgaat. De manier waarop stemt overeen met het beeld dat de ik in de eerste strofe heeft geschetst: ‘De baby veranderde in ijs.’ Hoe zit dat nu? Droomt het zusje dat omdat het echt gebeurd is? Of is het de wens van het zusje dat de baby verijst en doodgaat? Dat ze het elke nacht droomt, is dat omdat het bevriezen van de baby diepe indruk op haar maakt, of omdat ze zo graag wil dat de baby sterft? ‘Iemand’ stopte haar in de ijskast. Is ze in de ijskast gestopt en daardoor bevroren? Of was ze al bevroren en daarna in de ijskast gestopt? Omdat hier een kind van zes aan het woord is, dat bovendien een droom vertelt, kan het zijn dat oorzaak en gevolg zijn omgedraaid. Maar toch lijkt het erop, dat er een volgorde van gebeurtenissen wordt beschreven. Eerst bevriest de baby, en daarna wordt ze in de ijskast gestopt, waar ze nog bevrorener raakt, ‘als een ijslolly’.

Wie is die ‘iemand’? Dat krijgen we niet te horen. In elk geval heeft die iemand geen moeite gedaan om de baby weer warm te krijgen; die iemand vond het wel best dat de baby bevroren was en legde haar uit het zicht, op de plek waar de baby in bevroren toestand thuishoorde, de ijskast.

Strofe drie opent met de bevestiging van wat het zusje heeft gedroomd. De ik herinnert het zich zo levendig, dat het een zintuiglijke indruk op haar heeft gemaakt: ze ruikt de stank van de leverworst. Haar plaats is een schaal waarop dingen liggen die bedoeld zijn voor consumptie: spek, mayonaise. Maar nu gebeurt er iets vreemds: de

[p. 76]

ijskast raakt van slag. De baby is er niet gewenst, en het voedsel dat er in ligt, laat het haar merken ook. Wat eerst koud en onbeweeglijk was, wordt heet en komt tot leven. Ik zie beelden van vuur: het sissen van de melkfles, het uitkotsen dat de tomaten doen (zoals een krater die explodeert), de lava, en de spaanse pepers die, van zichzelf al heet, nog gaan kussen ook. Ik zie in het sissen woede, in het kotsen weerzin. Is het de baby die woedend wordt om wat haar is aangedaan? Of wordt haar hier opnieuw iets aangedaan, en is de woede tegen haar gericht?

‘Ik bewoog me als een kreeft.’ Dat wil zeggen dat de baby niet meer in verijsde toestand is, en zich weer kan bewegen. De ijskast ontdooit, met baby en al. Ik zou bijna opgelucht zijn, als de volgende ramp zich niet al had aangekondigd, ‘trager en trager. De lucht was ijl. Er was niet genoeg lucht.’ Dus nu dreigt ze door gebrek aan zuurstof nog te stikken ook! Ik zet er maar een uitroepteken achter. Het is mijn geschokte reactie op de gruwelijkheden die, nog steeds, zonder spoor van emotie worden verteld, wat alles juist nog gruwelijker maakt.

Maar we zijn er nog niet. Laten we naar deel twee van het gedicht gaan kijken.

‘Ik was op het hondenfeestje.’ Leuk, zou je denken, gezellig feestje vieren met speelse honden. ‘Ik was hun bot. Ik was in hun hok gelegd als een verse kalkoen.’ Ai. De baby wordt aan de honden opgediend; ze moet hen tot voedsel dienen. Ineens zie ik haar weer op die schaal liggen, tussen het spek en de mayonaise in. Toen leek ze al voor consumptie bestemd te zijn; nu kan daar geen twijfel meer over bestaan. Doordat er staat ‘verse kalkoen’ in plaats van ‘levende’, denk ik dat de baby bloot is.

‘Dit is wat mijn zusje droomde.’ Opnieuw vraag ik me af of het zusje dat droomde omdat daarvoor een aanleiding bestond, dat wil zeggen in de manier waarop er met de baby werd omgesprongen, of dat ze dat droomde omdat ze de baby graag aan de honden opgevoerd zag. Ik kan die vraag niet beantwoorden, maar hoe het ook zij: in beide gevallen is de baby ongewenst en zelfs gehaat, in het laatste geval ook nog door het zusje. En daarbij blijft het niet; opnieuw herinnert de ik zich wat het zusje droomde, aan den lijve; ruikt en ziet ieder detail ervan.

‘Ik was naar buiten gedragen als Mozes.’ Hier wordt de doodsbaby ineens met een belangrijk bijbelpersonage vergeleken. Misschien is dat alleen vanwege het te vondeling leggen dat beiden overkwam.

[p. 77]

Hoe het ook zij, het geeft een extra dimensie aan dit doodsoffer.

Wat daaraan vooral opvalt, is dat het verslinden van de baby door de honden in haast liefdevolle termen wordt beschreven, al zijn het dan ‘boze stieren’. Van hun likken wordt de baby ‘heel schoon’. Intussen gebeurt dat likken wel op zo'n ruwe manier dat de baby er haar arm door verliest en zelfs uit elkaar valt. En de laatste twee regels luiden in het Engels: ‘They loved me until I was gone’. ‘Hielden van me’, vond ik niet actief genoeg. In het houden van gebeurt namelijk iets vreselijks: de baby verdwijnt erdoor. Vergelijkbaar in het Nederlands is de uitdrukking: ‘om op te vreten’. Misschien is dat een alternatief voor ‘liefkoosden’? ‘Ze vraten me op totdat er niets van me over was.’ Het woord ‘liefkoosden’ heeft zo'n seksuele lading, vind ik. Maar misschien is die terecht? Dat kan ik niet aantonen, dus het moet hier bij misschien blijven.

Deze baby is niet bepaald warm ontvangen. Zij is zelfs van ijs geworden. Tot twee maal toe is zij in een afgesloten ruimte gestopt; geen wieg, maar een ijskast en een hondenhok en, eenmaal daarbinnen, belaagd door het voedsel, door honden. In de ijskast dreigt ze te stikken, in het hondenhok wordt ze opgegeten. In het eerste deel is ze ongewenst, onaangeraakt, bevroren; in het tweede deel zo zeer gewenst dat ze eronder moet bezwijken. Wie laten haar bevriezen, wie laten haar opvreten? Wie zijn ‘ze’? Wie is ‘iemand’? Wie legt de baby op een schaal? Wie legt haar in het hondenhok? Dat blijft vaag. Twee personen weten ervan: het zusje, dat dit allemaal heeft gedroomd, wat haar tegelijkertijd tot getuige en tot aanstichtster maakt; en de ik die zich het allemaal herinnert. De ik die dit heeft overleefd, en die het kan navertellen op een manier waardoor ik de weerstanden van de ik kan voelen, onder het ijs de verschrikking en de pijn kan ervaren. Tegelijkertijd geven de beelden kracht en voeding, al gaan ze dan over het omgekeerde.

[p. 78]

Anne Sexton. Alle foto's uit: ‘A Selfportrait in Letters’