Lust en Gratie. Jaargang 6

[p. 32]

de lokroep van de afgrond
over de poëzie van isabel de sá
Paula Jordao

Op de achterflap van de poëziebundel Restos de Infantas van de Portugese dichteres/beeldend kunstenares Isabel de Sá wordt gesproken over ‘fragilíssimo lirismo’. De Portugese Paula Jordão schreef naar aanleiding van De Sá's fragiele gedichten een associatieve beschouwing. De gedichten ademen de Fin de siècle-sfeer uit waarin iemand als Oscar Wilde uitblonk. In zijn in 1888 verschenen The Happy Prince and Other Tales staat het prachtige sprookje ‘De verjaardag van de Infante’. In het sprookje vallen de vele edelstenen en de decadente sfeer op die ook De Sá's gedichten kenmerken. Maar in tegenstelling tot de twintigste-eeuwse Portugese verbindt de negentiende-eeuwse Engelsman zich niet met zijn Infante (koningskind). Hij wijst op haar wreedheid. De Sá herkent de Infante in zichzelf en heeft haar lief.

[p. 33]

Mijn kennismaking met Isabel de Sá begon tijdens de voorbereidingen van het in oktober 1988 gehouden Satisfiction festival. Haar eerste boek kreeg ik in handen dankzij de hartelijke solidariteit van vriendinnen, die me het uit Portugal toestuurden.

Ik was thuisgekomen na mijn werk en begon, zelfs zonder mijn jas te hebben uitgetrokken, het pakje open te maken, waar het boek in zat. Mijn eerste visuele indruk was dat het bijna Spartaans streng was vormgegeven. Klein en dun, de tekening die de kaft sierde, voorspelde het onbekende van de inhoud: drie jonge vrouwen met gewaden die de borst onbedekt lieten, die verenigd in eenzelfde verticale houding, de stam van een boom schenen te verbergen of te vormen. De kruin van de boom werd zichtbaar in het verlengde van de hoofden van de gestalten, hetgeen bij mij de vraag opriep of het hier een gehumaniseerde boom betrof, een soort pan-existentie.

Met Philip Glass op de draaitafel begon ik te lezen en liet me inspinnen door een volmaakte versmelting van woorden en muziek, alsof dat van tevoren was afgesproken, met het doel een juiste audiovisuele achtergrond te scheppen, met als decor de verbeelding die de gedichten in mij opriepen.

Bij het doorbladeren van Restos de Infantas word ik onmiddellijk van mijn stuk gebracht door de visuele schok van het wit van de bladzijde waarop duidelijk en bijna agressief de paar regels onderaan afsteken waaruit de gedichten bestaan.

Een logisch gevolg van de strengheid van de kaft? De visuele oplossing voor datgene wat ruimtelijk onbekend is? (Isabel de Sá volgde een beeldende-kunstopleiding aan de kunstacademie van Porto. Het wekt daarom geen verwondering dat zij naar visuele oplossingen zoekt.) Kenmerk van een soort verlatenheid die reeds uit de titel, Overblijfselen van de Infantes valt af te leiden?

Restos de Infantas, woorden die ons de weg wijzen naar een universum dat in het hele boek aanwezig is. Het eerste woord ‘restos’ (resten, overblijfselen) duidt op resten van wat ooit bestaan heeft. Zijn het de overblijfselen van het vele dat doorleefd is? Het tweede woord ‘Infantas’ (Infantes, koningskinderen) verwijst etymologisch naar koningsdochters die geen aanspraak op de troon kunnen maken. Dit roept bij mij bijna vanzelfsprekend een beeld op van jonge vrouwelijke personages die, ondanks het feit dat zij mogelijkheden in zich dragen om grootse doelen te bereiken, deze doelen door omstandigheden van buitenaf niet kunnen realiseren.

[p. 34]

Restos de Infantas, verlangen naar wat alles geweest had kunnen zijn? Jeugdige kracht die zich niet heeft kunnen ontplooien?

Welke lokroep laat mij zweven boven zo merkwaardig witte afgronden?
Zij vormen immers de onmetelijke liefde die ons nog verenigt.
Gedaanten in wit en zilver: lippen in schaarse schitteringen.
Wat brengt gij mij?
Laten wij geschenken uitwisselen: haren, lichte harten van aarde.
Een muzieknoot.
Ik van mijn kant geef een lichaam. Neem het mee in bloemblaadjes, alsof het een ziel betrof.

Een lokroep, aantrekkingskracht van de afgrond, mysterie. Drie pijlers waarop een universum rust die in het hele boek aanwezig zijn. Pijlers die onderling worden verbonden door de meest effectieve en krachtige band die denkbaar is: de liefde.

Drie pijlers die thematisch het fundament vormen van dit eerste gedicht. Het dichterlijk ik start haar reis naar het verleden.

Wat voor lokroep is dit, zó sterk dat zelfs het besef van afgronden (zijn zij wit van zuiverheid, zijn het stoffelijke resten?), het vertrek naar een onzekere dimensie niet kan verhinderen? In tegendeel, de afgrond lijkt het vertrek des te verleidelijker te maken. En welke nog onduidelijke gestalten zijn dit? Wij kunnen slechts gissen naar hun uitzonderlijke karakter. Zij suggeren een bijna gestileerde zuiverheid, zozeer dat zij bijna geen essentie meer lijken te bezitten. Hoewel er over deze vrouwen bijna niets bekend is, is de subtiele kracht die zij uitoefenen op en die hen tevens onderscheidt van anderen, duidelijk voelbaar.

Deze kracht brengt het dichterlijk ik ertoe zich in een context van rituele giften te begeven waarbij er twijfel bestaat over de gelijkheid van beide partijen. Voor ‘de gedaanten in het wit’ beperkt de uitwisseling zich tot schijnbaar onschuldige symbolen van belevenissen (haren, lichte harten van aarde, een muzieknoot), terwijl het voor de ‘ik’ om een veel radicalere en zelfs gevaarlijkere gift gaat: het eigen lichaam wordt meegenomen in bloemblaadjes, bij uitstek hèt symbool voor een verloren jeugd of voor een zo diepe pijn dat die uiteenvalt in bloemblaadjes. Zij verwijzen naar de ziel. Het Portugese woord ‘pétalas’ wekt de associatie met het woord ‘lâminas’, hetgeen ‘met de scherpe kant van een mes’ kan betekenen. Bloemblaadjes en mes in een woord: ‘pétalas’.

[p. 35]

Velazquez: Las Meninas (1656, Madrid, Prado). Uit: Gombrich, ‘The Story of Art’

[p. 36]

De ongelijkheid draagt schijnbaar onvrijwillig bij tot een bijna onwerkelijk bestaan onder de betoverende macht van deze Infantes. Alsof een nevel, dichter dan die van de tijd maar minder dicht dan de vergetelheid, op de belevenissen in de werkelijkheid drukt.

Lokroep, aantrekkingskracht van de afgrond, mysterie en liefde zijn de noodzakelijke elementen voor het overgaan tot een dimensie die de rode draad vormt van de meeste gedichten, waarin het accent steeds ligt op heimwee naar wat reeds beleefd is en wat niet meer kan worden overgedaan. Een dimensie die via verschillende etappes wordt bereikt. Iedere etappe roept een nieuwe atmosfeer op, enerzijds door details bloot te leggen, anderzijds door tegelijkertijd alles te verhullen dat zou kunnen bijdragen tot volledig begrijpen. Volledig begrijpen zou in strijd zijn met het beoogde mysterie en de nevelen van betovering.

Het was een tijd van veelvuldige vermoeienissen, lichaam in ritmen van blauw, op zoek naar een plaats met water en stilte. Kinderen met asgrauwe lippen, prikkelende geuren.

Dit is het eerste gedicht van vier waarin we concrete verwijzingen naar de Infantes aantreffen. Als kinderen die vanaf het begin uitverkoren zijn voor een doel dat zij waarschijnlijk niet zullen bereiken, worden zij verscheurd tussen verwachtingen waaraan zij moeten voldoen en hun jeugd waarvan ze ook willen genieten. Terwijl zij zich wijden aan ‘culten der jeugd’, lijkt het of deze intensiever zijn dan gebruikelijk. Aan de intensiteit van verwachtingen en desillusies van het ‘door het vele leven vertrapte hart’, paart zich de wanhoop om het vele leed ‘in de vuurgloed van talloze kwellingen’. Dit geeft een nasmaak van sterven en decadentie. Het feit dat hun ogen slechts zuiver gouden pagina's lazen wordt met bloed betaald.

Het zijn dan ook lijden en eenzaamheid die de sleutelbegrippen vormen van de tweede etappe van deze reis.

Het meisje zwierf rond. Dode linten van andere kinderen, haren als licht uitgespreid over het aardoppervlak, waarboven vleugels een ontheemd gezang aanhieven.

Waar we al eerder met uitverkorenen te maken hebben gehad, lijkt het ditmaal te gaan over de uitverkorene onder de uitverkorenen. Het

[p. 37]

kind dat niets kinderlijks heeft, dat een spoor achter zich laat (schuld?) van het vele dat reeds is voorgevallen, het brandmerk van diepe pijn, in combinatie met een enorme dorst naar liefde, wellicht ontstaan als gevolg van die pijn.

Aan de anderen brengt zij haar ononderbroken zoeken naar zuiverheid en liefde over. Een zoeken dat heel moeilijk is en dat daardoor onmiddellijk betoverend en raadselachtig werkt.

Haar lichaam dragend als rode rozen, ging zij voort.
Verscheen aan andere kinderen, haar taille als een lelie getatoeëerd, frisse mond, brandend hart dat zoveel droombeelden had bemind.

Wie is deze uitverkorene onder uitverkorenen? (Nog) een ander bijzonder kind? De Infante der Infantes? Het symbool van de jeugd van het dichterlijk ik?

Misschien wijst de derde hypothese niet de weg naar de volgende fase van deze reis, maar juist naar een breuk, een pijnlijke explosie van het dichterlijk ik.

Het licht is zo asgrauw dat ik mij niet kan overgeven.
Dit traag lijden
zonder te raken aan vingers van schaduw, brandwond of handschoen.
Of adem van een ander wezen, zo vloeiend, troosteloos en koud.

Het uur is gekomen dat mijn ziel niet zichzelf is,
de tijd is gekomen dat mijn lichaam geen lichaam heeft,
de tijd is gekomen om in stilte te bestaan uit licht, stof.

Most uit het paradijs, nieuwe taal, waar ben je?
Vleugel, vlucht van de ingesponnen pop, waar ben je?

Plotseling is het alsof de ‘ik’ de pijn van de herinnering of de eenzaamheid niet meer kan verdragen (heeft zij deze pijn zelf veroor-

[p. 38]

zaakt, is het de beleving van de dichterljke werkelijkheid?) zodat een pauze in de poëtische sequentie onvermijdelijk lijkt. Het lijden is zó sterk dat de rust in eerste instantie niet komt wanneer zij probeert zich helemaal te laten gaan. Even later is het juist het lijden dat de mogelijkheid biedt om naar ‘de andere kant van de spiegel’ te gaan.

Aan alles komt een einde. Men gaat over naar een andere dimensie, alsof het streven naar zuivering zo hevig is dat het lichaam een uiterste vorm van stilering bereikt. Het einde als stof en licht, respectievelijk stof/as en energie die de wedergeboorte van de nieuwe feniks aankondigen? Welke hoop kan nog gekoesterd worden na de laatste van deze groep gedichten die een breuk met het geheel vormen? Hoop waar een vraagteken achter wordt geplaatst en hoop die in symbolische zin als enige redding (het beloofde land) kan worden beschouwd.

De vlucht van het insekt dat nog een pop is die geen tijd heeft gehad om vleugels te laten groeien om volwassen te worden.

Is dit de utopie waarin men wil/moet geloven? De verbindende schakel naar de volgende fase bestaat uit het herleven van gebeurtenissen die zo diep gaan op emotioneel vlak dat deze fase misschien wel een van de meest opvallende uit dit boek is.

Op lange middagen ging ik haar bezoeken
winderige middagen, zon narcissen verblekend.
Als een maagd, met stalen glimlachende mond, somber meisjesgezicht, lichaam verzengend in muziek in de juli-schaduw.

Wie kent niet, wie heeft niet de liefdesrituelen van de adolescentie doorgemaakt, de pijn die veroorzaakt wordt door een onvermogen tot relativeren, het verlangen om in een keer in een alles verterend vuur op te gaan? Wie herinnert zich niet de kwelling van de onzekerheid of van een onbeantwoorde liefde? De marteling van de verwachting, de desillusie niet te krijgen wat werd verwacht?

Dit zijn de achtergrond en atmosfeer die worden opgeroepen in de laatste fase van deze gedichten waarin de geliefde, middelpunt waar alles om draait (inclusief het bestaan van het dichterlijk ik), verschijnt met een koel, afstandelijk, onbereikbaar uiterlijk (kenmerkend voor de meeste jeugdliefdes?). Er is elders sprake van een zekere decadentie en van een streven naar zuiverheid die bijna gestileerd aandoen. Veeleisend en streng: kenmerken die wij in de voorafgaande fasen hebben genoemd.

[p. 39]

Restos de Infantas. Ik sla de laatste bladzijde om maar leg het boek niet uit handen. De muziek is al lang afgelopen, dat merk ik nu pas. Vele vragen zijn opgeroepen en ik voel me intens getroffen. De lokroep van het begin blijft bestaan of beter gezegd, is nog meer versterkt door overgave, decadentie, liefde en streven naar een utopische zuiverheid die in deze dichterlijke reis aanwezig zijn.

Rest de onbekende vrouw en... (waarom niet?) het besef mijzelf verbonden te weten met deze Infantes die zo uniek zijn dat zij aanwezig blijven, of ik nu wil of niet.

Welke lokroep laat mij zweven boven zo merkwaardig witte afgronden?
Zij vormen immers de onmetelijke liefde die ons nog verenigt. Gedaanten in wit en zilver: lippen in schaarse schitteringen.
Wat brengt gij mij?

Vertaling uit het Portugees: Hermien Gaikhorst

Noot

De gedichten komen uit: Isabel de Sá, Restos de Infantas, Ulmeiro, Lissabon 1984. Uit het Portugees vertaald door Hermien Gaikhorst.