Lust en Gratie. Jaargang 3

[p. 23]

Literatuur met een stem
astrid roemer

Als ik als zogenaamde Derde Wereldvrouw in een uitermate Westerse wereld de literatuur interpreteer, dan probeer ik dat te doen met een bewustzijn dat vooraf min of meer gezuiverd is van Westerse traditionele literatuurconcepten. Bijvoorbeeld: de Surinaamse literatuur vergelijken met de Nederlandse is al om de volgende redenen zinloos: Nederland kent een eeuwenoude literatuurtraditie die notabene geïnspireerd is door de klassieken, die hun wijsheid ook al hadden vergaard bij de Afrikanen, de Aziaten en de Indianen. Bovendien, Nederland heeft een klassemaatschappij die het sommigen mogelijk maakt literatuur als vak en/of als vrijetijdsbesteding te beoefenen. Nederland kent een commerciële leescultuur die wordt gedragen door een miljoenenbevolking. Nederland is bovendien een hoog ontwikkeld en rijk land.

Het zijn deze feiten die mij minstens aansporen om voor literatuur van niet-Westerse landen in het algemeen en voor de Surinaamse letteren in het bijzonder, naar een eigen paradigma te zoeken en mijn rol als auteur daarmee overeenstemmende invulling te geven.

Historische context

De literatuur in haar algemeenheid loopt min of meer parallel met de geschiedenis in haar algemeenheid. Maar behalve de historische traditie van een land, een natie en een volk levert ons de literatuur ook

[p. 24]

documenten als bijvoorbeeld klassen, families, gezinnen - zelfs van individuen. Als natie is Suriname jong en nog vrij van tradities. Maar in haar oorspronkelijke diversiteit heeft het Surinaamse volk een beladen verleden, een vibrerend heden en een toekomst vol verrassingen.

Historische gegevens die specifiek en eigen zijn aan dat land, zoals de heterogeniteit van de bevolking, de multicultuur en het multilinguale taalgebruik, alsook de in zekere zin diffuse koloniale en postkoloniale geschiedenis van elk volk apart en samen, vormen de basis van ons emotioneel en intellectueel bewustzijn. Het is deze basis die via herkenningspunten naar affiniteit zoekt met de (Surinaamse) literatuur.

Vervreemding 1950-1960

Hoewel ik door eigen initiatief, dus niet via onderwijs en opleiding, de Surinaamse letteren heb ontdekt, was mijn gevoel daarover in eerste instantie er één van teleurstelling. Mulisch, Claus, Wolkers, Vestdijk, Multatuli - vooral ook de Tachtigers vormden mijn referentie en daarbij vielen ‘thuisland-auteurs’ als Robin Ravales, Ruud Mungroo, Thea Doelwijt en vele dichters in het niet - aldus oordeelde ik, hoewel ik gecharmeerd raakte van het feit dat ik als Surinaamse mens veel meer met hen te delen had dan met mijn Nederlandse idolen.

In diezelfde periode had ik echter ook Lou Lichtveld (ps. Albert Helman) gelezen, vooral zijn grote Surinaamse romans als ‘De stille plantage’, ‘Mijn aap lacht’ en ‘Mijn aap schreit’, maar die geesteskinderen van deze in Suriname geboren en getogen man lieten mij zitten met een verveemdend gevoel: ik bestond niet - mijn familie bestond niet - de Surinaamse gemeenschap als herkenbaar organisme bestond ook niet. Helman had het juist in zijn Surinaamse romans over zaken die voor mij als Surinaamse onaanraakbaar en niet invoelbaar waren.

Had Helman als auteur van Surinaamse komaf het totaal niet over mij, de Moetete-groep (1962) was er speciaal voor de Surinaamse literatuur. Wat een literaire revolutie had willen inzetten, raakte verstrikt in eigen woorden: een tijdschrift (‘Moetete’) dat zeer kortstondig floreerde, geflatteerd door wat publikaties links en rechts. De groep deed genoeg stof opwaaien, was duidelijk geëngageerd en ging niet op in vormdisputen. ‘Moetete’ (Indiaanse mand) bracht geen beweging in de letteren, want ze was een geluid. Klankrijk en ritmisch en actueel van inhoud was de proza en de poëzie, die als offsetdruk stapelsgewijs de weg vonden naar het publiek, dat ademloos naar haar auteurs luisterde. Maar ‘Moetete’ blééf een geluid en werd geen school of stroming binnen de eigen literatuur.

[p. 25]

Hoewel ik niemand kende die zich in het schrijven onderscheidde op een manier die mij aansprak, bleef ik geloven in de kunst van het woord en in de kracht van de verbeelding.

Herkenning 1960-1980

Eldridge Cleaver. Mijn technisch kunnen schiet tekort als het om het verwoorden gaat van wat mij overkwam bij het lezen van ‘Soul on Ice’. Alles wat in mij borrelde werd door deze zwarte Amerikaan tot koken gebracht en ik wist zeker waarom ik wilde publiceren en waarom ik schreef: om een tegenbeeld te creëren in de literaire werkelijkheid waarin het meest eigene van mij ontbrak.

Natuurlijk was door elke Surinaamse dichter ook de vrouw bezongen als minnares en als moeder, en lyrisch beschreven als biologisch fenomeen. Maar altijd, altijd weer was zij dienstbaar gemaakt aan de zintuiglijkheid van de man. Cleaver ontspoorde mij en stap voor stap naderde ik een wereld van ervaringen die geworteld zat in de basis van mijn Surinaams bewustzijn.

Ik herademde. Ik had de weg gevonden en de reden om indirect te communiceren. En Cleaver had mij overtuigd dat persoonlijke ervaringen de meest effectieve inspiratiebronnen kunnen zijn.

Leo Ferrier. In 1968 las ik ‘Atman’, de intrigerende roman van Leo Ferrier. Ik was voor het eerst en ongeveer een jaar in Nederland en tijdens het lezen nestelde zich een vraatzuchtig gevoel van heimwee in mij: ik kende, ergo erkende het bewustzijn van de karakters van mijn volk, van mijn land en van de auteur. De moederfiguur die Ferrier had ontworpen maakte mij bang voor iets wat zich in mij ontwikkelde: het vrouwzijn - als moeder van onafhankelijke kinderen, als echtgenote van een ongrijpbare man, maar vooral ook als seksueel partner van een wildvreemde die door mijzelf pijnlijk wordt bemind. Voor mij is de Surinaamse literatuur in ‘Atman’ van Ferrier herschapen als het archetypische gezicht van de Surinaamse vrouw: diep doorleefd en weerzinwekkend absorberend.

Bea Vianen. Een paar jaar na ‘Atman’ las ik Bea Vianen: ‘Sarnarmi Hai’, ‘Strafhok’, ‘Ik eet, ik eet’. Haar personages - vooral de mannen - zijn herkenbaar en verrassend realistisch weergegeven. Haar vrouwen maakten mij opstandig vanwege hun gebrek aan emancipatoire moed in de relatie tot hun mannen - des te Surinaamser zijn ze. En bij het archetype van Leo Ferrier voegt zich nog een ander: het lijdzame gelaat van een meisje dat vrouw wordt in een gemeenschap van mannen die vorm en inhoud dicteren.

[p. 26]

Edgar Cairo. Zo bang als ik was van Leo Ferrier vanwege de duizelingwekkende diepten in ‘Atman’ en zo trots als ik was om Bea Vianen - onze eerste vrouwelijke romanschrijver - even zoveel leeshonger heb ik bij elke titel van Edgar Cairo. Ik dacht: Ferrier en Vianen zijn uiteindelijk van een andere origine dan Cairo en ik, dus zijn karakters zullen meer oproepen bij mij en Cairo is literatuurwetenschapper en zal naast zijn fictieve uitbarstingen ook genoeg theoretische bezinning publiceren. Ook Cairo legde bloot, letterlijk en figuurlijk. Hij voorzag nota bene de Surinaamse letteren van een historisch-politieke waarheid: de allerarmsten van ons land - de verpauperde zogenaamde stadsnegers.

Maar gaat het in de literatuur om registratie, om documentatie van de realiteit, of wil de waarheid existentieel gemaakt worden?! Zoekend naar een nieuw paradigma werpen deze vragen zich op, hoewel zij onbeantwoord blijven. Er zijn veel studies gemaakt over ‘de taal’ als verschijnsel en de onderzoekers zijn het onvoorwaardelijk eens over deze ene kwestie: taal is denken. En zelfs daar waar woorden tekort schieten (bijvoorbeeld, exacte wetenschappen) is het de taal die ‘tekens’ aanreikt.

Literatuur heeft met ‘woorden’ te maken - woorden belichamen en abstraheren een cultuur - een cultuur wordt door mensen vorm en inhoud gegeven. Dat betekent dat taalgebruik nooit waardevrij is; dat taalinhouden het denken beïnvloeden, kortom dat de taal een machtsmiddel is.

Uitgaande van het idee dat de taal een machtsmiddel is, modificeert zich het nieuwe paradigma van onze literatuur als een model dat geïnspireerd is op het emotionele en het intellectuele bewustzijn van Surinamers. Doelen formuleren blijkt eenvoudig te zijn; een paradigma bedenken eveneens. Het zijn echter de vaardigheden, waaronder vooral het inlevingsvermogen van de auteur zelf, die taalgebruik tot literatuur verheffen.

Vorm en inhoud

Uitgaande van mij zelf, het volgende: mijn niet variabele kenmerken zijn mijn heftige pigmentering en mijn absolute sekse. Bovendien kom ik uit een zogenaamd grondstofproducerend of ‘arm’ land. Vrouwen, zwarten en zogenaamde Derde Wereldburgers hebben geen traditionele machtsmiddelen als kapitaal en productiemiddelen.

De vorm, in het concept van literatuur als machtsmiddel voor zwarten, vrouwen en burgers van zogenaamde Derde Wereldlanden, is niet bij

[p. 27]

voorbaat het gedrukte woord. Het boek bijvoorbeeld is als fenomeen voor ons een haast achterhaalde zaak: boeken worden altijd geproduceerd in/door zogenaamde grondstofverwerkende of hoog ontwikkelde landen. Geen nood: ons verleden reikt ons de vorm aan, want als zwarte, als vrouw, en als zogenaamde Derde Wereldburger, bezitten wij een rijke traditie van luisteren en spreken, van ervaren en verhalen, van klagen en van vieren. Waarom zouden wij onze verbeelding die in taalklanken onze geest verlicht, ontstemmen? Ik bedoel: waarom niet kiezen voor literatuur met een stem - luisterliteratuur?

Ik daag vooral mijzelf uit om luisterliteratuur te vervaardigen, die in geen opzicht onderdoet voor de stilte van het gedrukte woord.

De inhoud, zou uiteraard recht moeten doen aan wat het paradigma vooronderstelt - dus geworteld moeten zijn in het bewustzijn van de Surinaamse mens. Maar juist omdat dat collectieve bewustzijn menselijkerwijs een conglomeraat is van het mogelijke en het onmogelijke, zal het van de persoonlijke geschiedenis van de auteur en van de consument afhangen hoe ‘bevrijdend’ de literatuur is. Ook de tijdgeest speelt in dit verband een opdringende rol, evenals de nationale politieke situatie.

Het nieuwe paradigma gaat ook uit van de multilingualiteit van het land: taal(-gebruik) is geen gekluisterde schat van een wedijverende, zelfbevestigende elite. Taalgebruik is het recht van elk individu om zich op de meest menswaardige wijze te manifesteren. Laten we, vooral als auteurs, de taal gebruiken die we het beste beheersen op een wijze die ons het beste ligt.

Uit: ‘Wending’, jrg 41, no. 4, 1986, pp. 235-243. (Ingekort voor Lust en Gratie door de schrijfster.)