Lust en Gratie. Jaargang 1

[p. 7]

[Nummer 2]

Elly de Waard
Over Emily Dickinson en de nieuwe Tachtigers

Van 1830 tot 1886 leefde in Amherst, Massachusetts, de dichteres Emily Dickinson. In de huidige tijd wordt zij beschouwd als een van de grootste Engelstalige dichters, wat wil zeggen dat haar belang de grenzen van de Amerikaanse literatuur overschrijdt. Bovendien begint men langzaamaan in te zien dat haar werk, mét dat van die andere negentiende-eeuwse Amerikaanse dichter, Walt Whitman, van doorslaggevende invloed is op de moderne poëzie. Heeft de invloed van Whitman echter, omdat hij al bijna een eeuw werkzaam is, zijn langste tijd gehad, die van Dickinson staat nu, bijna honderd jaar na haar dood, pas aan het begin van zijn ontplooiing.

Van Emily Dickinsons werk werden tijdens haar leven slechts zeven gedichten gepubliceerd in de plaatselijke krant van het stadje waar zij woonde. Deze gedichten haalden de openbaarheid echter niet dan in zeer verminkte vorm: het ritme werd veranderd, het taalgebruik werd bijgeschaafd, de regels werden meer rijmend gemaakt en haar eigenzinnige gebruik van strepen en hoofdletters werd vanzelfsprekend genormaliseerd, wat betekent dat ze verwijderd werden. Kortom: ze werden aangepast, niet alleen aan hoe men toen vond dat een fatsoenlijk gedicht er uit moest zien, maar vooral ook aan hoe men vond dat een fatsoenlijk gedicht van een

[p. 8]

vrouw er uit moest zien.

Na deze ontmoedigende en krenkende ervaring, die al dadelijk symptomatisch was voor de wijze waarop er tot ver na haar dood op haar werk gereageerd zou worden, ondernam zij geen pogingen meer om haar gedichten gepubliceerd te krijgen. In tegenstelling tot wat waarschijnlijk de meeste vrouwen in haar situatie gedaan zouden hebben en vermoedelijk ook meestal gedaan hébben, liet zij zich door dit monddood maken niet het zwijgen opleggen. Dat zij in staat was dit ergste wat speciaal een dichter kan overkomen, namelijk dat men haar de echo van haar stem onthoudt, te boven te komen; dat zij zich in brieven een eigen publiek koos en dat zij verder voor zichzelf alleen voortdichtte aan een oeuvre dat uiteindelijk 1775 gedichten zou gaan omvatten, dát is het wonder van Emily Dickinson. Dat zij haar positie als vrouw en daarmee buitenstaanster in de literatuur met de kracht van haar creativiteit overkwam, maakt haar werk bovendien van een authenticiteit die bijna ongeëvenaard is in de geschiedenis van de letteren.

Het is deze oorspronkelijkheid die het accepteren van haar werk in gevestigde literaire kringen, die immers, naarmate ze langer bestaan, meer en meer gaan denken dat zij de enige norm zijn waaraan literatuur kan worden afgemeten, eigenlijk tot op de dag van vandaag nog in de weg staat. Ik overdrijf daarmee niet In 1956, dus precies zeventig jaar na haar dood, verscheen pas de eerste integrale uitgave van haar gedichten, ook typografisch uitgevoerd op de wijze zoals door haar in haar handschriften werd aangegeven. In de vertalingen van enkele van haar gedichten, die hier een paar jaar geleden van de hand van Jan Eykelboom verschenen, werd die typografie, die alleen al in ritmisch opzicht onmisbaar is, nog steeds genegeerd, iets dat in de kritiek op die vertaling werd toegejuicht. Er is in de Nederlandse literatuur dan ook nog niet zo heel veel veranderd met honderd tot honderddertig jaar geleden, behalve dat vrouwen, en met hen de mogelijke Emily Dickinsons van de twintigste eeuw, zich meer van haar situatie bewust geworden zijn. Maar de literatuur die zij maken moet nog steeds voldoen aan het beeld dat de mannelijke literatuur, de mannelijke literaire kritiek en de mannelijke tijdschriftredacties hebben van hoe de literatuur van een vrouw er uit moet zien. In dit opzicht kan ik niet duidelijk genoeg zijn: van vrouwelijke literaire critici is hier te lande nauwelijks sprake en in de redacties van de literaire tijdschriften komen vrouwen al helemaal niet voor. Daaraan zal het wel niet vreemd zijn dat bijvoorbeeld de poëzie van vrouwen zelden of nooit in die tijdschriften wordt gepubliceerd en zelden of nooit wordt besproken; en al evenmin, als zij wel wordt besproken, in haar anders zijn serieus wordt genomen. Ik wil met dit alles niet zeggen dat ik denk

[p. 9]

dat er uiteindelijk een wezenlijk verschil zou bestaan tussen wat vrouwen en wat mannen maken, maar het zal duidelijk zijn dat wij er, tot dat Utopisch ‘uiteindelijk’ is aangebroken, het beste aan doen de op dit moment wel degelijk grote verschillen die er bestaan tussen de visies van de beide seksen op kunst, en met name literatuur, en met name poëzie, zoveel mogelijk te benadrukken.

Lezeressen! Wat wij jullie niet genoeg in kunnen prenten is dit: de literatuur is vrij, alles kán er in, alles is er in mogelijk; zij hóeft niet gekunsteld, bedacht of ontoegankelijk te zijn, niet abstract, gewild nieuwerwets of wat dan ook; zij hoeft niet over kleine emoties of helemaal geen emoties te gaan - je kunt haar inrichten naar eigen smaak en inzicht en naar eigen opvattingen van kwaliteit. Niemand ánders heeft het patent op een stijl dan wij zelf. Denk toch aan het voorbeeld van Emily Dickinson. Onze positie van buitenstaansters in de gevestigde literatuur is onze kans, ons voordeel, onze mogelijkheid om een nieuwe en andere literatuur te scheppen. Het nadeel dat aan die positie vastzit, is dat wij harder zullen moeten vechten, dat wij zullen moeten opboksen tegen een ingekankerd gebrek aan respect, dat wij onze autoriteit zullen moeten afdwingen. Het beste zullen wij dat doen door onze krachten te bundelen waarbij verbeelding en analyse elkaar zullen moeten inspireren. Revoluties worden voorbereid en gerechtvaardigd door de kunst en met name door de literatuur. Zij is het die het diepste doordringt in het besef van de mensen. Zij is het die het nieuwe, het onuitspreekbare, het onvoorstelbare benoemt en daarmee denkbaar en hanteerbaar maakt.

Als ik nog eenmaal op Emily Dickinson mag terugkomen: in een net verschenen studie, ‘The Modern Poetic Sequence, The Genius of Modern Poetry’ van M.L. Rosenthal en Sally Gall (Oxford University Press, New York, 1983) worden Dickinson en Whitman als dé voorlopers van de moderne poëzie gezien. De verklaring die de beide auteurs geven voor het feit dat Dickinsons werk zo lang ongepubliceerd is gebleven is dat het, als het in haar tijd verschenen en begrepen zou zijn geweest, als ‘unbecoming for a lady’, als onfatsoenlijk, ongepast voor een vrouw, zou zijn verworpen.

Wat ons, willen wij tot de lang verwachte veranderingen komen, te doen staat, is om ‘as unbecoming as possible’ te zijn, zowel in woord als in daad. Ieder gezicht dat wij nu daarginds, in de gevestigde wereld, verliezen, draagt bij tot ons eigen gezicht; ieder woord dat wij op die manier schrijven maakt nu, nu er nog niet meer is dan een versplinterd en weggemoffeld verleden, geschiedenis.

Ik ben ervan overtuigd dat de Nieuwe Tachtigers de vrouwen zijn. Laat Lust en Gratie daarbij onze Nieuwe Gids worden.

[p. 10]

Geselecteerde bibliografie:

Thomas H. Johnson ed., ‘The poems of Emily Dickinson, including variant readings critically compared with all known manuscripts.’ Cambridge, Mass. (The Bellknap Press of Harvard University Press) 1974^5.

Thomas H Johnson en Theodora Ward eds., ‘Emily Dickinson, The Letters,’ 3 vols. Cambridge, Mass. (The Bellknap Press of Harvard University Press) 1958.

Richard B. Sewall, ‘The life of Emily Dickinson’, 2 vols. London (Faber) 1974

Emily Dickinson, ‘Gedichten’, vertaald door Simon Vestdijk. Den Haag (H.P. Leopolds Uitgevers-Mij. N.V.) 1939.

‘Westers, 18 gedichten van Emily Dickinson’, vertaald door Elly de Waard en afgedrukt met de originelen ernaast. Vianen (Kwadraat) 1980.

‘Emily Dickinson.. om voor jou te breken, een keuze uit haar gedichten’, vertaald door Ellen de Zwart Amsterdam (Peter van der Velden) 1981.

‘Veel waan is schoonste logica, poëzie van Emily Dickinson’, vertaald door Peter Verstegen. Amsterdam (Bert Bakker) 1983.