Los en vast. Jaargang 1867

[p. 69]

Ds. Kriegers aan Jan de Wit.

Negenhoven, 6 Januari 67.

Waarde vriend!

Tot uwe geruststelling verklaar ik terstond, dat ik uwe verontschuldigingen aanneem. Zulke quaestiën, als wij met elkander behandeld hebben, zijn niet op een zomerschen achtermiddag of op een winteravond uit te maken. Ze vereischen moeite van onderzoek en tijd van nadenken: meer moeite en tijd dan gij er thans, bij uwe toebereidselen voor een waardig besluit uwer academische loopbaan, aan besteden kunt. Dus, tot nader orde. Veel zegen op uwe studiën. Zijt gij met de kerstvacantie maar te Leiden gebleven, om zooveel rustiger te kunnen arbeiden: ik wil intusschen mijn beschikbaren tijd nog gebruiken, om alles te herzien wat ik u tot dusver geschreven heb.

Zoo heb ik reeds mijne vorige opmerkingen omtrent het Fatum bij de oude denkers aan een herziening onderworpen, en - ik durf het zeggen - niet zonder zelfvoldoening. Ik ben daardoor bevestigd in mijne meening, dat

[p. 70]

zij zich het Fatum hebben voorgesteld, niet als eene blinde, bewustelooze macht, die, boven en buiten de Godheid staande, ook haar beheerschte; maar als zelfbewuste causaliteit. Ziehier wat ik nog gevonden heb. Cicero verklaart, dat de Grieken onder het Fatum verstonden de geregeld samenhangende reeks van oorzaken, waarvan de eene oorzaak de andere in werking brengt. Plato neemt het gezegde van Simonides over, dat de Godheid niets vermag tegen de noodzakelijkheid; maar als hij er dan bijvoegt: zoovele althans als er onder de noodzakelijkheden goddelijk zijn, dan bedoelt hij blijkbaar zulk eene die met de natuur of het wezen der Godheid samenhangt. Seneca, een erkend woordvoerder der Stoïsche school, zullen wij het best verstaan, door eenige losse gezegden uit zijne schriften bijeen te voegen:

Der Goden eigen eeuwige wil is hun ter wet. Wat is God?... wat gij ziet in het geheel en wat gij niet ziet in het geheel.

Wat is de natuur anders dan God?

Noch de natuur is zonder God, noch God zonder de natuur, maar beiden zijn hetzelfde, zonder onderscheid.

De natuur heeft ons gedacht, eer zij ons voortbracht.

Derhalve: zoo God de natuur in haar geheel is, zoo de eigen eeuwige wil van dien God zijn wet is, en zoo die God ons gedacht heeft eer hij ons voortbracht, dan valt hier elk denkbeeld van een blind noodlot weg.

Maar hebben wij recht, om losse gezegden van eenig schrijver op zulk een wijze te exploiteeren? Bij een phi-

[p. 71]

losoof van een bepaald beginsel, die geacht moet worden zijne denkbeelden als een organisch geheel uit dat beginsel op te bouwen, zeer zeker. Ook zijn die gezegden van Seneca op één na aan hetzelfde opstel van zijne hand ontleend.

Indien er onder de Grieksche classieken - buiten den kring der wijsgeeren - zijn, die aan een blind noodlot doen denken, dan is hun getal zeer gering. Het Homerische noodlot, bij voorbeeld, is - volgens Dr. J.W.G. Van Oordt - ‘geen algemeene voorbeschikking, die over Goden en menschen zich uitstrekt. Het is iets zuiver menschelijks: het is voor elk, zooals de dichter zich uitdrukt, bij zijne geboorte in zijn levensdraad ingesponnen; de eenige uitbreiding dier voorstelling bestaat daarin, dat men somtijds evenzeer het lot van volken als dat van enkele personen ziet noemen. Boven zijn lot kon men iets lijden; boven het lot was de moord, door Aegisthus op Agamemnon gepleegd, en de straf die er op volgde; boven het lot waren eens de Trojanen op punt van geslagen te worden, omdat hun gebrek aan moed hen deed wijken. En daarom is het ook een ware troost dien Hector, in het volle bewustzijn zijner kracht, aan zijne gemalin schenkt, niet maar een van een blind fatalisme getuigende uitdrukking, als hij, ten strijde trekkende, haar zegt: “Maak u toch niet te ongerust; niemand zal mij boven mijn lot in den dood storten; maar zijn lot, dat is zeker niemand ontkomen, of hij een lafaard of ook een held zij: dat is hem van zijne geboorte af toegelegd.” De Goden zijn bij den dichter in staat om zelfs het noodlot te keeren. Maar zij eerbiedigen het, omdat het recht is dat ieder zijn deel krijgt.’ - Voorts komt hier in aanmerking

[p. 72]

een antwoord, volgens Herodotus, door het Delphische orakel aan Croesus gegeven: ‘Zelfs geen God kan het bestemde lot ontgaan. Croesus heeft de misdaad van zijn vijfden voorvader geboet, die, als lansdrager van een der Heracliden, door de listen eener vrouw verleid, zijn heer doodde, en zich meester maakte van diens kroon waarop hij geen recht had. Apollo heeft alles gedaan, om het ongeluk van Sardes eerst op de kinderen van Croesus te doen neerkomen, en niet op hun vader, maar hij was niet in staat de Schikgodinnen te bewegen. Al wat zij hem hebben toegestaan, heeft hij aan Croesus volkomen geschonken. De val van Sardes is drie jaar uitgesteld. Croesus wete dus, dat hij drie jaar later gevallen is, dan eerst bepaald was.’ - Ook in de Grieksche legende, zooals die van Oedipus, komt geen blind, bewusteloos Fatum voor, maar zulk een dat, blijkens de lotgevallen van Oedipus en diens geslacht, onder alle omstandigheden zijn doel volkomen weet te bereiken.

Wat het persoonlijke karakter van het Fatum bij Euripides betreft, heb ik nog een merkwaardige plaats uit zijn Alcestes mede te deelen, waar het koor zegt: ‘Op de vleugelen der Muze ben ik naar omhoog gestegen, en, na zeer veel doorzocht te hebben, heb ik niets machtiger gevonden dan de Noodzakelijkheid. Zij is de eenige Godin, die geen altaren heeft noch standbeelden, om er bij te aanbidden, en op offeranden neemt zij geen acht. O eerwaardige, wees niet vreeselijker voor mij, dan gij reeds in mijn leven geweest zijt. Wat Jupiter wil, volbrengt hij met u; door uw geweld bedwingt gij het staal der Chalijben; en van uwe strenge wilsbesluiten neemt gij niet één terug’.

[p. 73]

Ik vlei mij, mijn vriend, u den indruk te geven, dat ik niet lichtváardig bij mijn onderzoek naar de beteekenis van het Grieksche Fatum ben te werk gegaan. Onderzoek verder zelf, en raadpleeg deskundigen. Natuurlijk moest ik roeien met de riemen die ik heb: de beste stuurman is hier een man van het vak, een heusche literator. Maar tot deze overtuiging ben ik inmiddels gekomen, dat de wereldbeschouwing, waarin het Fatum tehuis behoort, altijd een meer of min mechanische is; dat het wezen van het Fatum niet in een blinde, bewustelooze werking, zonder plan of doel, bestaat, maar in een bewerking van 's menschen lot geheel buiten den mensch en het menschelijke om. Geen ander kenmerk draagt ook het Fatum der Stoïsche school, die het dualisme van geest en stof, van God en mensch staan liet, hoewel zij de natuur en God vereenzelvigde.

Met zulk een Fatalisme heeft het Determinisme, dat in de natuur of het wezen des menschen de drijfkracht, en in 's menschen omgeving den hefboom van de ontwikkeling der menschheid stelt, volstrekt niets gemeen.

Studiën, als deze, behooren voor ons, theologen, tot de liefhebberij-studiën, omdat ze niet rechtstreeks met ons vak in betrekking staan; en toch kunnen wij ze niet missen, indien wij op het grondgebied der godsdienst-wetenschap geen vreemdelingen of hoogstens grensbewoners zijn willen. Vinden wij ook godsdienst bij de Heidenen, hoe zullen wij hun godsdienstig leven leeren begrijpen, tenzij door middel van hun literatuur? De historie van hun literatuur mag ons derhalve ook al niet onverschillig zijn. Zoo komen we van het eene tot het andere. Zoo ben ik er toe gekomen, een schets te ontwerpen van de Grieksche

[p. 74]

tragedie en hare plaats in de godsdienstige ontwikkeling des volks. Hebt gij lust, die schets eens in te zien, dan zal ik haar bij een volgende gelegenheid voor u insluiten, vermits ik nu geen tijd genoeg heb om ze behoorlijk in orde te brengen. Gij zult er tevens uw vraag aangaande de trilogiën beantwoord vinden.

Alzoo, tot nader. Wees hartelijk gegroet van

Uw vriend

kriegers.