Liter. Jaargang 20

Dichterbij wat heilig wordt genoemd

Van der Graaff is bekend als jonge veelbelovende dichter die met zijn twee dichtbundels Vluchtautogedichten (2013) en Dood werk (2015) diverse prijzen in de wacht sleepte, maar met de publicatie van zijn eerste roman heeft hij een nog veel groter publiek bereikt. En terecht, want de roman is een meesterwerk, geschreven op een eigenwijze toon en in een beeldrijke, licht lome stijl die de dichter in hem onthult. Van der Graaff gaat in Wormen en Engelen op zoek naar antwoorden. Hij wil dwars door alle afkeer heen zijn gereformeerde jeugd in het polderlandschap begrijpen en ontdekken wat mensen in het geloof zien. Hij keert in zijn personage Bram terug naar Goeree-Overflakkee, het Zuid-Hollandse eiland onder de rook van Rotterdam waar hij zijn jeugd heeft doorgebracht. ‘Eenvoud en grootsheid, is dat de centrale mythe van dit eiland? Het minimalistische toneel van de polder, het gebrek aan bomen, gebouwen, verhogingen in het algemeen, doordringen je voortdurend van het besef dat jij op de aarde staat, onder de lucht, op een sobere ondergrond waarop alles zo existentieel kan aanvoelen; de mens, voortstrompelend over een akker - ideale omstandigheden voor het protestantisme dat hier nog altijd bloeit, het individu naakt voor de Heer, afhankelijk van genade die van boven komt.’

Hoofdpersoon Bram, opgegroeid op Goeree-Overflakkee, studeert kunstgeschiedenis in Utrecht. Ook schrijft hij af en toe wat korte verhalen. Hij krijgt een relatie met Lena, student Literatuurwetenschap en dichter. De bel gaat rinkelen als zij Bram vertelt dat ze bezig is met een bundel die de titel Dood werk moet krijgen. Vormen Bram en Lena samen dichter en schrijver Van der Graaff die een tweestrijd in zijn innerlijk ervaart? Is Lena misschien de ‘nieuwe’ Utrechtse Maarten en Bram de ‘oude’ Flakkeese Maarten, of de ‘nog nieuwere’ Maarten die zijn verleden wil begrijpen? Dat zou een verklaring zijn voor het feit dat Lena op den duur een punt zet achter de relatie - ze kan niet mee komen in de zoektocht van haar Bram. Hij schermt die zoektocht overigens ook voor haar af. Het komt op haar over alsof Bram onder ‘dikke plakken stilte’ zit waar ze niet doorheen kan komen. ‘We hadden het niet vaak over geloof. Als het gebeurde luisterde ze, stelde ze heel goede vragen, maar het lukte me niet om zinnen te maken waarin het beeld van mijzelf als vijftienjarige gelovige echt op zou doemen. Het bleef een soort model, iets hols, bedacht door ie-

[p. 79]

mand die het bekende verhaal wil vertellen over de trek van platteland naar stad, van God naar afhaalsushi.’ Dit model bevredigt Bram niet. Hij wil meer te weten komen. Vandaar dat hij zich, als enige niet-theoloog, aansluit bij een ‘werkgezelschap’ van theologen en later in de roman besluit zijn vriend Paul, dominee op Flakkee, diepgaand te interviewen. Niet als journalist, maar om over hem te kunnen schrijven. Literaire nonfictie.

De thematiek van Van der Graaff doet denken aan de recent verschenen roman Hoor nu mijn stem (2017) van Franca Treur. Toch lopen de verhalen flink uiteen. Hoewel beide schrijvers terugkeren naar het platteland en de christelijke kring waar zij hun jeugd hebben doorgebracht, is er een hemelsbreed verschil in de manier waarop ze terugblikken. Gina heeft zich ontworsteld en keert terug omdat de situatie dat van haar vraagt. Bram kiest er zelf voor om het christendom dat hij bewust heeft achtergelaten beter te leren begrijpen. Zijn vader laat zich plotseling (over)dopen en een vriend van hem wordt vrijwillig dominee, nota bene op het eiland dat hij zelf met een zucht van verlichting achter zich gelaten heeft. Wat zoeken deze mensen die hem na staan in de kerk? Hij wil tijdelijk terug naar het eiland. ‘Niet om me te warmen aan nostalgie of om afstand te nemen, laat staan wraak, maar om dichterbij te komen.’ Het is weinig vernieuwend om een klassieke ontworstelingsroman te schrijven - wat Van der Graaff doet is gedurfd, authentiek en overtuigend. Het is waar dat kerken leeglopen, maar tegelijkertijd zijn er ook mensen die er voor het eerst of nog altijd hun heil zoeken. Wat drijft deze mensen? Deze zoektocht om de ander te begrijpen en zelf antwoorden te krijgen op prangende vragen inspireert.

De roman van Van der Graaff leest prettig en zorgt ervoor dat je af en toe de pen pakt om iets te noteren op je ‘nog-te-lezenlijstje’. Simone Weil bijvoorbeeld, een filosofe, zo je wilt mystica, die op de drempel van de kerk blijft staan. Net zoals Van der Graaff? Hij krijgt antwoorden, maar niet alles is voor hem afdoende. De hunkering naar het bovennatuurlijke blijft, in de vorm van een intense hoop. ‘Misschien hoop ik toch dat er iets schuilgaat onder alles wat er hier nog altijd heilig wordt genoemd.’

Maarten van der Graaff, Wormen en Engelen. Uitgeverij Atlas Contact, Amsterdam 2017, 272 blz., €19,99.

Els Meeuse