Liter. Jaargang 19

[p. 67]

Annemarié van Niekerk
‘Met bloed in de dansschoenen’
In gesprek met Astrid H. Roemer

- Dit jaar ontving Astrid Heligonda Roemer (Paramaribo, 1947) de P.C. Hooftprijs. Daarmee ging deze prijs voor het eerst naar een auteur uit het Nederlands-Caribisch gebied. Onlangs verschenen ook haar memoires Liefde in tijden van gebrek; memoires van een thuisloze, het tweede deel van een autobiografisch drieluik. Literatuurwetenschapper en recensent Annemarié van Niekerk zoekt haar op en spreekt haar over relaties, feminisme, taal, haar oeuvre en familie. Een uitgebreide versie van dit interview verscheen eerder op leesliter.nl. -

*

‘Deze autobiografie lezen is als surfen op woeste zee. Je dobbert rond in dreigend water. [...] Die ervaring is inderdaad redelijk verbrijzelend. Ik weet niet zeker of je de lezer zo dat water wel op mag sturen. Iets daarin grenst aan het onbarmhartige.’ Aldus het nrc Handelsblad, dat slechts twee balletjes overhad voor Liefde in tijden van gebrek. Een negatieve slotalinea in een voor de rest overwegend gunstige bespreking. Onbarmhartig en onrechtvaardig, wat mij betreft. Volkskrantrecensent Arjan Peters kende evenmin genade. Volgens hem had Roemers uitgever ‘haar mogen behoeden voor de publicatie van haar memoires.’

Zal Roemer nog wel iemand van de pers bij haar willen toelaten, vraag ik me af als ik haar benader voor dit interview, maar ik krijg groen licht. We spreken af in haar woonplaats Gent, op maandag 2 mei om 12 uur 's middags. We beginnen te praten over haar reizen en verblijfplaatsen. Ze is geboren in Paramaribo, heeft gewoond in Suriname, Nederland en Schotland, en nu ook in Vlaanderen. Indachtig haar uitspraak ‘ik wandel in mijn eigen thuisloosheid’ stel ik mijn eerste vraag.

Die ondertitel van uw autobiografie is Memoires van een thuisloze, maar is er toch wel een plaats waar u zich echt thuis voelt?

‘Overal en nergens.’ Ze glimlacht even. Gedurende twee uren zie ik een Roemer tegenover me die precies, sterk, stellig, intelligent en kritisch is, maar daarachter schuilt iets geheimzinnigs en kwetsbaars. Met bewondering kijk ik naar haar gebeeldhouwde gezicht waar nog haast geen rimpel in te zien is. In haar autobiografie heb ik gelezen dat ze vroeger gesteld was op mooie kleren en schoenen, een

[p. 68]

mooi kapsel, lekkere parfum. Waar zijn die prachtige dreadlocks gebleven?

Ze lacht weer, haar ontwapenende glimlach, alsof ze de vraag heeft zien aankomen, en drukt haar muts nog wat steviger op haar hoofd. ‘Ja, die dreads waren mooi, maar het kost geld om ze in stand te houden en dat had ik lange tijd niet. Nu draag ik maar hoedjes of mutsen. Voor een zwarte vrouw is het lastiger om haar kapsel te onderhouden dan voor een blanke vrouw.’

Ergens in een interview zegt u dat het is alsof u een relatie bent aangegaan met het woord die bijna intenser is dan een liefdesrelatie. Behalve voor uw kat leeft u vaak alleen. Verkiest u alleen wonen?

‘Ik ben heel graag alleen om te kunnen nadenken, lezen, om naar muziek te luisteren, enzovoort. Dat brengt mijn vak als auteur/dichter/publicist mee. Taal is een intellectueel middel en vraagt enorm veel brainpower die effectief gebruikt

- ‘Ik ben in wezen geen verhalenverteller’ -

moet worden. Maar er is altijd een grote liefde in mijn kleine, beschermde privéleven. Momenteel ben ik ruim twintig jaar in love met een puur Hollandse dame van mijn leeftijd. Mijn leefomstandigheden hebben het onmogelijk gemaakt deze liefde te consumeren. Toch is deze verliefdheid de driving force geweest bij het schrijven aan mijn nieuwe boek. Ik word moeizaam verliefd omdat ik vreselijk kieskeurig ben en misschien het liefst alleen.’

U bent schrijver van romans, gedichten, toneel, en zo meer. In welk genre voelt u zich het beste thuis?

‘Ik voel me in alle genres volkomen thuis. Elk genre kent eigen eigenaardigheden die mij mentaal op de proef stellen en uitdagen.’

Uw boeken laten zien dat u van uitdagingen houdt. U bent bijvoorbeeld niet zo voor lineaire vertellingen. In nrc Handelsblad zegt Elsbeth Etty dat Was getekend iets heeft van ‘een tropisch regenwoud’ en dat er ‘pas na flink doorzetten en het wegkappen van talloze woekerplanten en andere obstakels’ een structuur zichtbaar wordt. Waarom kiest u daarvoor?

‘Omdat ik in wezen geen verhalenverteller ben. Ik maak sculpturen van taal met een narratieve structuur. Mijn teksten zijn vooral kunstwerken. Wie mij goed leest ervaart dat en articuleert dat ook met sterke beelden zoals Elsbeth Etty doet. Sommigen snappen niet wat hen overkomt en die haken soms af en verwerpen mijn werk.’

We hebben het even over de negatieve recensies van Liefde in tijden van gebrek. Roemers incasseringsvermogen en geneigdheid tot relativeren en accepteren ver-

[p. 69]

‘Ik voel me een topballerina met bloed in de dansschoenen’. Foto: Annemarié van Niekerk.

[p. 70]

rassen me. Over de negatieve recensie van Arjan Peters in de Volkskrant zegt ze: ‘Ik ben daardoor niet van slag. [...] Het zijn inderdaad onverteerbare en akelige dingen waarover ik schrijf en die ik aan den lijve ervaar, “goede mensen” kunnen daar moeilijk mee omgaan, en dus kost het ook moeite om erover te lezen en het in je op te nemen en daar constructief op te reageren in een recensie. Ik dacht overigens dat journalisten wisten dat samenleven vooral morsig is.’

Het motto in Liefde in tijden van gebrek houdt natuurlijk al een waarschuwing in: ‘There is no comfort in the truth’.

‘Precies. Er wordt wel eens tegen me gezegd dat de afschuwelijke dingen die me zijn overkomen en waarover ik schrijf alleen maar in mijn hoofd gebeuren. Dat het niet mogelijk is om zoveel vijandigheid te hebben ervaren in onze samenleving. Mensen kunnen niet bevatten dat dit werkelijkheid kan zijn. Meestal valt alleen bloedig geweld op. Ik begrijp dat. Het geeft niet: ik ga door met wat ik doe en dat is naar waarheid persoonlijk ervaren “mensenhaat blootleggen”, maar ook ervaren geborgenheid en momenten van puur geluk articuleren en deze mooie literaire prijs troost mij voor eens en altijd.’

Met deze bekroning gaat de belangrijkste Nederlandse literatuurprijs voor het eerst naar een auteur uit het Nederlands-Caribisch gebied. Het is Albert Helman en de onlangs gestorven Frank Martinus Arion niet te beurt gevallen. Ziet u deze prijs ook als een prijs voor de Nederlands-Caribische literatuur?

‘Nee, de bekroning heeft puur met mijn gepubliceerd prozawerk te maken. Ik draag mijn prijs om persoonlijke redenen op aan wat ik noem mijn “bloedgroepauteurs”: Bea Vianen, Edgar Cairo, Anil Ramdas en Frank Martinus Arion. Een literaire prijs is geen groepsprijs. Schrijven is geen teamsport.’

We praten over het lot dat haar ‘bloedgroepauteurs’ te beurt gevallen is. Bea Vianen is psychotisch geworden, net als de jong gestorven Edgar Cairo, Anil Ramdas heeft een eind aan zijn leven gemaakt. ‘Het lijkt op een straathoek waar

- ‘Deze prijs troost mij voor eens en altijd’ -

geregeld een ongeluk gebeurt. Het zou duidelijk moeten zijn dat er iets mis is met de aard en de ligging van de plek, en niet met de voertuigen en mensen die er verongelukken.’

U heeft een sterk sociaal verantwoordelijkheidsgevoel. Was dat altijd al zo?

‘Ik voel me weinig verantwoordelijk voor de handel en wandel van anderen, maar ik wil als individu en als burger levend in welk land dan ook mij verant-

[p. 71]

woordelijk gedragen, wat wil zeggen: handelen in het belang van een meer leefbare wereld voor iedereen. Volgens mij is ieder mens behept met deze impuls tot juist handelen. Door mijn werk als auteur ben ik uiterst belezen en heb ik wellicht meer dan anderen mogelijkheden om na te denken over verantwoordelijk gedrag en hoe dat vorm te geven en te leven.’

In Over de gekte van een vrouw (1982) articuleert u ook een feministisch bewustzijn. Hoe is dat ontstaan?

‘Ik kom uit een familie van mooie, sterke vrouwen maar heb langzamerhand ontdekt hoe wezenlijk achtergesteld vrouwen worden behandeld. Zonder vrouwen zou er geen menselijk leven mogelijk zijn: vrouwen bevolken de wereld vanwege hun bereidheid te moederen en brengen zonen voort die hen vervolgens onderdrukken. Het is een zwart-wit plaatje dat nog heel erg opgaat. Ik vertrouw erop dat een feministisch bewustzijn steeds meer verbetering kan bewerkstelligen. Mijn moeder heeft zich door geen man laten kleineren en heeft geen makkelijk, maar beslist wel een waardig leven. Ik bewonder haar kracht, moed en intelligentie.’

Uw moeder speelt een belangrijke rol in uw leven, maar zelf kreeg u nooit kinderen. Mist u die ervaring?

‘Nee, ik heb nooit de behoefte gevoeld om zelf moeder te zijn. Integendeel. Ik wilde het beslist voorkomen maar dan op een gezonde en humane manier. Met kinderen zou het voor mij niet mogelijk zijn geweest om te schrijven. Het was het een of het ander. Toen ik na mijn achttiende een relatie had met Bill, mijn eerste grote liefde, was ik duidelijk in mijn verhouding tot hem. Ik wilde beslist niet zwanger worden.’

Bill was directeur van de Surinaamse kweekschool voor onderwijzers waar Roemer studeerde. ‘Zijn vrouw gaf les in handenarbeid op dezelfde kweekschool,’ vertelt ze. ‘Ook aan mij. Ze had een prettig karakter en we konden goed met elkaar opschieten. Toen haar man en ik jaren later een liefdesrelatie kregen was het geen geheim. Zij hadden drie kinderen en ik wou er geen. Ik hield mijn cyclus in de gaten met een thermometer en een agenda, om te voorkomen dat ik zwanger werd. Wanneer ik in mijn vruchtbare periode zat was ik uiterst terughoudend en dook ik in mijn schrijfbezigheden. Daar had mijn minnaar altijd begrip voor, want hij was een lieve man. Het feit dat hij vijftien jaar ouder was én getrouwd maakte het voor hem gemakkelijker om te accepteren dat er tijden waren dat ik niet beschikbaar was voor hem maar voor de muze. Hij stond erop dat ik auteur werd en heeft mij nooit enige belemmering opgelegd: integendeel. Mijn schrijfritme heeft zich langzamerhand ook ontwikkeld langs het ritme van mijn vruchtbaarheidscyclus.

[p. 72]

Nog steeds ben ik tijdens het werken aan een publicatie seksueel onbenaderbaar. Schrijven is scheppen en bij mij heeft het mogelijk ook met mijn seksuele energie te maken. Maar ik ben een gezonde vrouw en nota bene toentertijd in een actieve heteroseksuele relatie, dus toen mijn baarmoeder de kans ontnomen was om te worden gevuld met een kind, begonnen mijn oestrogenen te flippen en ontstonden er vleesboompjes in mijn baarmoeder. Die liet ik niet wegschrappen: ik wilde dat ze zo groot werden dat de gynaecoloog wel moest instemmen met de operatieve verwijdering van mijn baarmoeder. Ik raakte ook uitgeput van het heftige bloeden maandelijks. Na de amputatie heb ik mij werkelijk hemels gevoeld en schrijven is meer dan voorheen helemaal mijn ding geworden.’

Terwijl ze zo praat, zet ze haar woorden kracht bij met haar handen - mooie handen met kortgeknipte, goedverzorgde nagels. Als ze zwijgt laat ze die naast elkaar op de tafel rusten. Ik denk aan een passage in Liefde in tijden van gebrek. ‘Ik heb de afgelopen vijftien jaar niet gevrijd. Niet gezoend. Niet gekust. Ik ben zo lang niet gestreeld. En alleen de katten weten hoe warm, hoe zacht mijn handen zijn.’

Waar en hoe is uw liefde voor het woord ontstaan?

‘In mijn kinderjaren bij mijn familie in Paramaribo. Knuffelen en veel fysiek contact was niet echt iets voor ons, maar spreken met elkaar was erg belangrijk en dat was behoorlijk goed ontwikkeld. Op mijn zesde hoorde ik iedere ochtend de liedjes van Annie M.G. Schmidt en werd ik meegenomen naar een aanstekelijke vorm van creatief taalgebruik. Mijn favoriet was en is nog steeds Dikkertje Dap. Taal werd voor mij een wonderlijk speelgoed: een liefde, een betovering en later mijn werkmateriaal.’

U bent dus met Nederlands groot geworden. Heeft u daarom van jongs af aan in het Nederlands geschreven en niet in het Sranantongo?

‘Ja, de lingua franca van mijn geboorteland is niet mijn moedertaal. In onze familie en in mijn moeders huis werd geen woord Sranantongo gesproken. Dat werd gebruikt in contacten met andere landgenoten die geen Nederlands, maar een andere moedertaal spraken. Ik ben goed in het Sranantongo omdat deze taal in mijn Surinamerschap is geworteld, maar ik gebruik het zelden.’

Voelt u de genegenheid voor uw moeder en uw kindertijd ook voor uw vaderland? Ik vraag het omdat u veel heeft geschreven over de geschiedenis van Suriname, vooral ook over de minder mooie episodes.

‘Die minder mooie episodes zijn voor mij aanleiding geweest om ook de heerlijkheid van een bestaan in Suriname in geschreven taal te benadrukken. Ik was

[p. 73]

en ben er nog verontwaardigd over dat mijn Paramaribo zo bruut naar een ander belevingsniveau is geschoven en ik wen er maar niet aan, ook al begrijp ik de huidige ontwikkelingen heel goed.’

Over uw trilogie - Gewaagd leven (1996), Lijken op liefde (1997) en Was getekend (1999) (in 2001 in één land verschenen als Roemers drieling en sinds kort als Onmogelijk moederland) - zei u: ‘Wie deze boeken achter elkaar leest zal nooit meer een neurotische relatie hebben met Suriname en Nederland.’

‘Ja, ik bedoel te zeggen dat mijn trilogie het mogelijk maakt lezenderwijs in een nieuwe verhouding tot Suriname te komen: niet een verhouding van latente

- ‘Taal is een wonderlijk speelgoed’ -

haat-liefde, maar een van begrip voor de omstandigheden van de mensen die er overleven/wonen. Mijn geboorteland ligt geografisch niet gunstig voor een samenleving met het Nederlands als voertaal en een bevolkingssamenstelling die een gedeelde geschiedenis heeft, vol trauma's.’

Elf jaar geleden verscheen Zolang ik leef ben ik niet dood, het eerste deel van uw autobiografie. In welk opzicht is Liefde in tijden van gebrek een aanvulling? Of staat dit tweede deel geheel op zichzelf?

‘Het is een aanvulling én het staat geheel op zichzelf. Autobiografische teksten maken is heel moeilijk voor een auteur als ik die geen verhalenverteller wil zijn. Liefde in tijden van gebrek is om te lezen een heerlijk boek geworden en ik ben nog steeds dol op Zolang ik leef ben ik niet dood. Een topballerina met bloed in de dansschoenen voel ik mij!’

‘Als een gastvrouw die mij goed gezind is. En je binnenlaat.’ Zo beschrijft ze in Liefde in tijden van gebrek een mooie ochtend. Zo denk ik ook aan Astrid H. Roemer wanneer ik om twee uur in de middag haar appartement verlaat.