|
| |
| |
| |
Gerda van de Haar
Dublin 1916: the Red versus the Green
Iris Murdoch herlezen in Ierland
In de nazomer van 2015 reden we per taxi van de luchthaven van Dublin naar het appartementje dat we via Airbnb in het centrum hadden gehuurd. De chauffeur was een maand geleden nog in Nederland geweest, vertelde hij, op familiebezoek. Zijn zoon had een Nederlandse getrouwd, een meisje uit Vollenhoven dat als echte Vollenhovense in haar stadje wilde blijven wonen. Maar als hijzelf met zijn echtgenote in Nederland was huurden ze liefst een kamer in Amsterdam. En namen ze de taxi... We naderden het centrum en hij wees ons de bezienswaardigheden. Daar is Kilmainham Goal, de gevangenis waar in 1916 de leiders van de Easter Rebellion werden geëxecuteerd. Met Pasen is dat een eeuw geleden, zeiden we. Dat gaan we vieren, beaamde hij: because we then finally can officially shoot the English. Ook onze jongens (twaalf, negen) schoten in de lach en het werd de mantra van de week.
De Paasopstand (maandag 24 april 1916) is berucht. Engeland voelde zich, midden in de Great War, verraderlijk aangevallen in de rug. De repressie was er dan ook naar. In heel Ierland werd de staat van beleg afgekondigd en vervolgens werden drieënhalfduizend mensen opgepakt, van wie de helft werd getransporteerd naar Engeland en aldaar vastgezet in interneringskampen (!) en gevangenissen. Van deze gevangenen was maar een kleine minderheid betrokken geweest bij de revolutie.
De ‘Easter Rising’ werd in de week dat zij duurde maar weinig gedragen door de bevolking. Men betreurde het geweld en de burgerslachtoffers. De gevangenen die door de Engelsen door de straten werden gevoerd konden rekenen op de spot van hun landgenoten. Totdat de Engelsen begin mei zestien leiders standrechtelijk executeerden. Een van hen moest per brancard worden vervoerd en onderging de executie vastgebonden op een stoel. Op dat moment keerde het tij. Het gestelde voorbeeld werkte op een beproefde manier averechts en de Ierse leiders werden voor eens en voor al de martelaren van hun volk. In 1921 werd het land bij verdrag praktisch onafhankelijk van Engeland, zij het zonder het welvarende, havenrijke en meer protestantse noordelijke deel dat als Noord-Ierland deel uit is blijven maken van het Verenigd Koninkrijk. Pas in 1949 kon de Republiek Ierland worden uitgeroepen en in 1955 trad het land toe tot de Verenigde Naties.
| |
| |
| |
Filosoof
Iris Murdoch (Dublin 1919 - Oxford 1999) publiceerde haar The Red and the Green in 1965, in de aanloop tot de herdenkingen van vijftig jaar geleden. Murdoch was weliswaar in Ierland geboren, maar haar ouders verhuisden enkele weken na haar geboorte naar Londen, toen haar vader daar een betrekking kon krijgen bij het ministerie van gezondheid. Beide ouders waren protestantse Ieren. Haar vader was van boerenafkomst en had zich in 1915 ingeschreven bij de cavalerie van het Engelse leger. Hij vocht in Frankrijk. Haar moeder kwam uit een middenklasse-familie in Dublin. De twee hadden elkaar in de stad ontmoet toen haar vader op verlof was en konden huwen in 1918. Iris was hun enig kind. Iris Murdoch noemde zich bij voorkeur Iers, maar woonde haar leven lang in Engeland.
The Red and the Green (Rood en groen in de Nederlandse vertaling van N. Funke-Bordewijk uit 1966) was Murdochs negende roman in slechts elf jaar tijd: de eerste verscheen in 1954, toen de schrijfster vijfendertig was. Zij had er toen al een carrière als schrijvend en docerend filosofe opzitten. Misschien is Iris Murdoch geen schrijver om verplicht te lezen als je zeventien bent, bedacht ik. Destijds liep ik er tegenaan, tegen die vreemde wereld van volwassenen, eenmaal tegen de dertig vond ik het prachtig (je leert er ook whiskey van drinken) en nu, weer twintig jaar later, was een aarzelende herlezing ter gelegenheid van die midweek Dublin een feest van herkenning. En van nieuwe ontdekkingen.
| |
Rood en groen
De toon wordt meteen gezet. We zijn in Dublin, vlak bij zee, de huizen nat van de regen, de lucht lichtgevend grijs. Voor Andrew Chase-White in zijn rode Britse legeruniform is het een aangenaam vertrouwde en toch sterk verontrustende omgeving. Hij maakt deel uit van het eliteregiment van King Edward's Horse en is dolblij dat hij de eerste tien dagen nog niet terug hoeft naar Frankrijk. Dat is niet zozeer omdat hij dan de oorlog in moet - daar heeft hij nog weinig van mee hoeven maken - maar omdat deze cavalerist in zijn hart doodsbang is voor die paarden. Daarin is hij heel anders dan zijn stoere Ierse, wat hem betreft ook wel wat provinciaalse familieleden. Tijdens de lange Ierse zomervakanties van zijn kindertijd moest hij veelal tevergeefs opboksen tegen zijn bewonderde en benijde neef Pat. Nog steeds koestert hij tamelijk dubbele gevoelens voor hem. Deze Pat Dumay blijkt zich niet te hebben aangemeld voor het leger. Hij heeft iets anders te doen, dezer dagen.
Britse Andrew blijft een verhaal lang achter het net vissen. We voelen met hem mee maar worden ook onweerstaanbaar richting leedvermaak geleid. Andrews tegenspeler is de vrijheidsstrijder Pat. Tot hem blijken veel van de personages zich heimelijk aangetrokken te voelen. Daarmee is het boek volop een hulde aan
| |
| |
‘groen’, aan de vitale Ieren die staan voor hun vrijheid. De verhouding tussen Pat en Andrew levert een hilarische slotscène op, die iets heeft van een spotprent. De revolutie is begonnen, maar Andrew strompelt door ingrijpen van Pat machteloos door de straten van Dublin, voortgesleept door iemand van de groenen.
Tegelijk is het boek nergens een pleidooi voor vechten. Andrews Ierse verloofde Frances en Pats moeder Kathleen krijgen krachtig stem in hun persoonlijke protest tegen alle plannen tot doden. Maar och, vrouw zijn is net zoiets als Iers zijn: iedereen zegt dat je belangrijk en aardig bent, maar je komt toch altijd op de tweede plaats. Dixit Frances. Stil maar, zegt haar vader, vrouwen hebben altijd al ‘Home Rule’ gehad. Met die dooddoener moeten de vrouwen en Ierland het dan weer even doen.
De conversatie staat politiek en persoonlijk voortdurend op spanning en dat maakt het boek tot een echte Murdoch. Er is in haar romans altijd wel een maatschappelijk of principieel filosofisch standpunt dat verdedigd en doorleefd moet worden door voor- en tegenstanders. Het is een existentiële vorm van schrijven. Iris Murdoch de filosoof schreef niet voor niets een boek over Sartre. Tegelijk vond zij Sartre tekortschieten wanneer hij alles tot eigenbelang terugbrengt: voor haar bestaat het goede. En het goede is belangeloos. (In 2003 verschenen bij Boom enkele klassieke essays van haar onder de titel Over God en het goede.) Dit terwijl in haar romans het eigenbelang een machtige verklarende rol speelt.
| |
Heilig
Ook de godsdienst staat op spanning. In The Red and the Green voelt Andrew zich meteen op de eerste bladzijden al geschoffeerd door het enthousiaste katholicisme van de Dubliners. In Engeland bezoekt hij de (anglicaanse) kerk vrijwel nooit, maar hier weet hij zich ertoe genoodzaakt, niet alleen omdat hij zijn moeder wil vergezellen, maar omdat het ongehoord is hoe katholieken meelopen in processies en op Palmzondag net doen of de Christus in persoon zojuist speciaal voor hen Jeruzalem is binnengereden. Het katholicisme trekt een scheur door de Anglo-Ierse familie. Pat is natuurlijk katholiek, evenals diens stiefvader Barney, die zijn priesterroeping moest verzaken en nu de Ierse heiligen bestudeert. De Ierse heiligen. De overwegend protestantse familie praat besmuikt over zulke verheerlijking van Keltisch christendom: allemaal idealisme en misplaatst nationalisme. Dat maakt lezers dan weer nieuwsgierig.
Barney is de andere figuur die meewarigheid en hilariteit oproept, maar het leedvermaak is stukken milder. Zijn gecompliceerde houding intrigeert en kan veel sympathie oproepen, mede doordat hij veel portretterende aandacht krijgt. De gewezen priester heeft zijn toevlucht tot de alcohol genomen. Als hij in de roman voor het eerst opkomt is dat wanneer hij thuis met veel geraas van de trap
| |
| |
valt, twee flessen drank onder de arm. Barney sympathiseert met de opstandelingen maar legt zijn geweer te vondeling. In een onversneden mystiek moment in een kapel belooft hij plechtig afstand te doen van al zijn verslavingen, maar een meer alledaagse werkelijkheid haalt hem vrijwel direct weer in.
Barney heeft in het groot wat de andere personages, behalve Frances en Kathleen, in het klein hebben. Doordat bij hem alles in het extreme wordt getrokken zien we ook de moeiten van de andere personages helderder. Als Andrew staat voor de onbenulligheid van de Engelsen (een heel bekend Iers thema), dan zorgt Barney voor Ierse zelfspot. Geen Pat zonder Barney. Barney heeft al te weinig eergevoel over, is pathologisch verliefd maar zit tamelijk ongelukkig in zijn lijf, is uitermate gevoelig maar gebonden aan zijn zwakheden. Zelfs zijn theologischhistorische studie mislukt. In plaats daarvan schrijft hij zijn memoires, waarin hij willens en wetens de werkelijkheid verdraait tot hij het slachtoffer is van de boze buitenwereld. Het katholicisme lijkt het enige dat nog zuiverheid zou kunnen brengen - maar het zal dat niet doen want Barney blijft Barney.
Murdoch schrijft doorgaans van nabij over het katholicisme. Godsdienst is bij haar een belangrijke factor, al bindt zij zich nooit aan dogmen. Soms wordt zij neergezet als atheïstisch mysticus, maar dat bijvoeglijk naamwoord klopt hoogstens als je het atheïsme in zijn allerverdunste vorm neemt, als een niet-weten en een weigering zich aan exclusieve godsvoorstellingen te verbinden. Murdoch is eerder ‘voor’ dan tegen. Agnosme lijkt een betere term. En hoewel haar sfeerbeschrijvingen een beroep doen op gevoeligheid voor een bezielde werkelijkheid, kom je met de term natuurmystiek niet uit. Daarvoor is te veel theologisch beeldmateriaal verwerkt.
| |
Millie
Het hele verhaal wordt gaande gehouden door Millie, aunt Millie voor Andrew en Pat, ook bewonderd door Barney en niet te vergeten door Frances' vader Christopher. Zij is een opvallende vrouw, geëmancipeerd, rather fast volgens haar vrienden. Millie is sinds jaren weer alleen, heeft een verpleegstersopleiding op zak, is ook handig met het pistool en sympathiseert in stilte met de voorgenomen opstand. De mannen hebben haar constant op het netvlies, Frances en Kathleen vinden haar eerder gevaarlijk of, veel later, zielig. Zij heeft een ruime hoeveelheid mensenkennis, de nodige schwung, aandacht voor anderen en evenveel behoefte aan autonomie, tevens aan bewondering en naar het lijkt minder aan koestering. Zij is min of meer de spil waar de gebeurtenissen om draaien - zij weet meer van iedereen dan iemand anders in het verhaal, maar we krijgen haar uitsluitend te zien door de ogen van anderen. Maar ze is eenzaam doordat zij haar vrienden tegen elkaar uitspeelt. Zowel geslaagd als reddeloos afhankelijk van aandacht is zij een
| |
| |
typische Murdochfiguur, eentje van wie de biografen zeggen dat Iris Murdoch er iets van zichzelf in heeft gelegd. Het zorgt voor zindering en de nodige slapstick. En indirect voor diepgang, doordat via haar ieders eigenbelang bloot komt te liggen, inclusief dat van Millie zelf.
| |
1916
Door de gedegen historisch-politieke verwerking van het thema, mooi gekoppeld aan even symbolische als ‘ware’ personages met hun alledaagse suspense, zal The Red and the Green gelezen blijven worden. Frances is de sterkste van allemaal, al wordt dat door de anderen veelal niet zo ervaren. Barney, getrouwd met Kathleen en verslingerd aan Millie, is goed bevriend met Frances. Zij is bezorgd over zijn lot en samen maken zij lange wandelingen langs de zee. Hier wijkt het understatement van de vertelling. Dankzij Frances ervaart Barney soms een glimp van het absolute van de liefde, en dat is ‘het enige dat een vernederde geest helen kan’ (hoofdstuk 10).
|
|
Auteursrechtelijk beschermd