Liter. Jaargang 19

Het risico van de hoop

‘Ik ga terecht door voor een atheïst’, schreef de Franse filosoof Jacques Derrida ooit. Toen de Amerikaanse filosoof en theoloog John Caputo hem vroeg naar het waarom van die formulering - waarom niet gewoon zeggen: ik ben een atheïst? - antwoordde Derrida dat je op basis van zijn geschriften zou kunnen

[p. 91]

concluderen dat hij het bestaan van God ontkende. Maar, zei hij, God bevindt zich niet in het bestaan, maar daarbuiten. Daarom lopen alle ware gelovigen het risico op atheïsme, omdat ze de God die ze zoeken alleen zullen vinden in Zijn afwezigheid. En omgekeerd houdt de afwezigheid van God voor de ware atheïst altijd het risico in dat hij Hem vindt.

Ook ik ‘ga door voor een atheïst’. Toch zoek ik in mijn poëzie het religieuze doelbewust op. Dat is geen gimmick, maar een balanceren op precies die grens die Derrida hier aangeeft. Voor mij is religie noch de panacee, noch de hoofdoorzaak voor de problemen in de wereld. Door een van beide te stellen, maak je van God iets dat evident is - evident goed of slecht, evident aan- of afwezig - terwijl bij Derrida God alles behalve evident is. En juist het niet-evidente is vandaag van veel groter belang dan we in ons rationalisme geneigd zijn te denken. Op grote schaal: is het grondprincipe van het kapitalisme, de eeuwigdurende groei (de grote oorzaak van ondermeer de klimaatcatastrofe) op enigerlei wijze minder magisch of onwaarschijnlijk dan het geloof in de wederopstanding? En ook persoonlijk: toen ik vorig jaar aan het ziekenhuisbed van mijn vrouw zat, die daar lag vanwege een zware hartaanval, was het absoluut noodzakelijk iets te affirmeren dat op dat moment helemaal niet meer evident leek, namelijk haar leven.

John Caputo duidt dat niet-evidente niet aan met ‘God’, maar met ‘dat wat gaande is in en onder de naam van God’. In zijn oeuvre, bestaande uit boeken met titels als The weakness of God en What would Jesus deconstruct?, bedrijft hij een theologische kritiek die zich probeert te onttrekken aan de ingesleten posities van atheïsme en theïsme. ‘God does not exist’, luidt zijn onvertaalbare axioma, ‘God insists’. God sticht niet Zijn koninkrijk, maar roept ons in Zijn afwezigheid op om dat namens Hem te doen. Het onlangs bij Fordham Press verschenen Hoping against Hope (in de reeks Theology for the People) maakt zijn gedachtegoed beschikbaar voor een algemeen publiek.

Caputo noemt het zijn ‘spirituele autobiografie’ en spiegelt het aan Augustinus' Belijdenissen, maar zo pijnlijk persoonlijk als Augustinus wordt hij nergens. De autobiografie is meer een instrument. Hij voert in zijn betoog versies van zichzelf als personages op, die zijn verschillende verhoudingen met religie vertegenwoordigen. Jackie, zoals Caputo als kind heette (net als, zo laat hij niet na meermalen te melden, Jackie Derrida), kijkt verwonderd naar de wereld. Brother Paul, zijn monniknaam in een orde van de Broeders van de Christelijke Scholen, verpersoonlijkt de vroomheid. En John D., ‘de professor’ die hij na zijn uittreding zou worden, belichaamt de denker. Geen van hen is Caputo's definitieve zelf, en zo is ook geen van de geloofsmodi finaal. Het gaat Caputo juist om de voortdurende spanning die er tussen die drie heerst. Zoals, volgens Derrida's notie van différance, betekenis wordt verkregen door uitstel van en interne tegenspraak in betekenis.

Halverwege het boek spreekt De Professor de andere twee Caputo's toe: ‘God God laten zijn betekent ten eerste erop toezien dat God niet wordt opgeblazen tot een Groot Wezen ergens [...] en daarna erop toezien dat dat niet betekent dat God van geen belang is. Dat Hij meer een afbeelding van of een verhaal over God is [...]. [En] zoals alle ver-

[p. 92]

halen moet Hij geïnterpreteerd worden.’ Jackie en Brother Paul reageren wanhopig: wat wordt er dan van ons? Is er in deze radicaal hermeneutische benadering van geloof nog ruimte voor de verwondering van het kind en de vroomheid van de monnik? Bestaat er na de afwijzing van iedere finale betekenis nog een onvoorwaardelijk amen?

Ja, zegt Caputo. Hij wendt zich hiervoor opmerkelijk genoeg tot de Franse filosoof François Lyotard. In zijn boek Het onmenselijke (1988) stelt hij dat er geen finale betekenis bestaat, omdat betekenis begrensd is in de begrenzing van het menselijke leven zelf. ‘De zon, onze aarde en jullie denken zal niets meer geweest zijn dan een vlaag van energie, een moment van orde, een glimlach aan de oppervlakte van de materie in een uithoek van de kosmos. Jullie, de ongelovigen, jullie zijn eigenlijk gelovigen: jullie geloven te veel in die glimlach.’ Caputo: ‘Bedoeld of niet, Lyotard roept hiermee het idee op van het menselijke temidden van het onmenselijke - waar de Aarde geen draaiende planeet is maar de grond waarop we onze stappen zetten’. ‘Lyotardiaanser dan Lyotard’ stelt Caputo dat Lyotard in zijn afwijzing van de glimlach iets wezenlijks affirmeert: het vermogen om het leven in ontvangst te nemen als een onmiskenbare gift, hoe breekbaar en eindig ook.

Die term ‘onmiskenbare gift’ is van belang. De religieuze belofte van heil ná dit leven verandert de gift van het leven in een transactie, in wat Caputo een ‘heilseconomie’ noemt. Van dergelijke religie wil Caputo religie redden. Een gift, stelt hij, is bij uitstek iets waar geen tegenprestatie tegenover staat. Een gift kent geen waarom, je hoeft haar alleen te ontvangen. Hij illustreert dit met Meister Eckharts alternatieve lezing van het verhaal van Maria en Marta in Lucas 10. Daarin ontvangen Maria en Marta Jezus in hun huis na zijn veertig woestijndagen. Marta poetst en kookt, terwijl Maria Jezus alleen aanbidt. Bij Eckhart en Caputo durft Marta in tegenstelling tot Maria af te zien van aanbidding van de perfecte God. Zij zorgt ervoor dat hetgeen dat nooit perfect kan worden - haar huis (lees: haar ziel) - Hem kan ontvangen.

Fijntjes wijst Caputo op Moeder Teresa. Na haar dood bleek uit geschriften veel twijfel over haar katholicisme. ‘Wat me hierin aantrekt’, schrijft Caputo, ‘is [...] dat ze nooit enige twijfel heeft geuit over haar werk, dat haar liefdewerken gevrijwaard waren van haar twijfels over haar doctrine.’ Dát is geloof, zegt Caputo, dat je die goede werken - die het koninkrijk zijn - óm de goede werken verricht, niet om, in een heilseconomische pervertering van de gift, een eeuwig leven op te strijken.

‘Religie redden van de religie’ is niet hetzelfde als het afwijzen van religie, want dat laatste ontdoet ons niet van de heilsbelofte. Die is in onze moderne samenleving nog altijd aanwezig, soms in opmerkelijk religieuze taal. Caputo laat dit zien in een magistraal hoofdstuk over kunstmatige intelligentie, waarin wordt toegewerkt naar de mogelijkheid om onze ‘geest’ te ‘uploaden’ (laten opvaren) naar de ‘cloud’ (hemel), waardoor we loskomen van onze sterfelijke lichamen en zo het eeuwige leven kunnen bereiken. De belofte die daarin ligt besloten is een vermijden van een onvermijdelijk sterven. Door ons op die belofte te richten, keren we ons af van het leven zelf. Om in dat leven goede werken te verrichten, zullen we dat onver-

[p. 93]

mijdelijke juist in de ogen moeten kijken. Hoe? Caputo zegt: door gebed.

Ik ga door voor een atheïst, maar bij het ziekenhuisbed van mijn geliefde heb ik gebeden. Niet om een goede afloop - zo'n gebed om een heilstransactie had me gezien de onzekerheid van de omstandigheden bitter kunnen teleurstellen in een valselijk als evident beschouwde God - en zelfs niet om ‘kracht’ of ‘wijsheid’. Ik richtte mij. Of ik dat tot iets of niets deed, weet ik niet. Die waren op dat moment inwisselbaar: het iets dat het niets zou betekenen waarin mijn geliefde zou verdwijnen, het niets dat het iets zou geven waarin mijn geliefde zou leven. Ik denk niet dat ik iets zei, deed niets anders dan dat iets/niets verwelkomen voor wat het zou worden. God is niet, God wordt, zo leert de procestheologie. Wat plaatsvond, was niet de belofte dat mijn geliefde verder zou leven, maar de realisatie dat ze nu nog leefde, dat er nu leven was om in ontvangst te nemen, dat er liefde en betekenis mogelijk is in het leven dat is, zelfs als dat leven vandaag moet eindigen.

De Amerikaanse dichter Christian Wiman noemt dat in My bright Abyss (2013), zo las ik later, ‘het leven in sterven’. De genade van de dood is niet God, niet de eeuwigheid, maar de tijdelijkheid, het leven zelf. God - als je van God kunt spreken - roept je op het leven te leven dat Hij je al gegeven heeft. ‘God does not exist, God insists.’

John Caputo noemt dit ‘het nihilisme van genade’. Ik denk daarbij aan Jorge Luis Borges' gedicht ‘Christus aan het kruis’, waarin hij op Caputoiaanse wijze de hele christelijke traditie onttakelt, totdat er niets dan een koud lijk overblijft. Borges eindigt met: ‘Wat kan het mij van nut zijn dat die man / zo heeft geleden, wanneer ik nu lijd?’ Een bittere, hopeloze conclusie. Maar door hem als vraag te formuleren wordt het een gebed, omdat de vraagsteller - ook als hij er niet in gelooft, en laten we wel wezen: hij kan de vraag alleen maar stellen omdat hij er niet in gelooft - het risico loopt om geheeld te worden met een antwoord. Dat risico vergt een grotere durf dan de durf om te denken (sapere aude); het is de durf om te hopen (sperare aude). Die durf, dat is voor John Caputo geloof.

John D. Caputo, Hoping against Hope. Confessions of a Postmodern Pilgrim. Fortress Press, Minneapolis 2015, 224 blz., € 13,99.

Joost Baars