Liter. Jaargang 19

God heeft zich vergist misschien

We doen maar even alsof er na Wakend over God nog andere publicaties van Joost Zwagerman zullen volgen. In dat geval vind ik het prettig dat hij weer met poëzie komt, want ik vind hem vooral een dichter. Het is een aangrijpende bundel geworden. Met zijn voorlaatste boek was ik al gelukkig, want ook ik sta graag langdurig stil bij een schilderij. De toekomst lijkt te lonken, want Zwagerman is sinds zijn vorige bundel een interessante weg ingeslagen. Daar komt nog bij dat er wat contacten zijn tussen Liter en hem, omdat hij heeft aangegeven iets voor Liter te willen gaan doen. Kortom: het barst van de mogelijkheden. Maar eerst wil ik iets kwijt over die nieuwe bundel van hem.

Prachtig uitgegeven. Het boek dat je in handen krijgt, is een aangename gewaar-

[p. 94]

wording. Gebonden, iets groter formaat dan we van dichtbundels gewend zijn, leeslint, mooi vormgegeven, al is de omslagfoto wel over de top.

In een kort voorwoord vertelt Zwagerman dat hij de gedichten in een ruk geschreven heeft. Dat levert ongetwijfeld veel moois op, maar er zal dan ook wel wat zijn dat met wat meer rust niet in de bundel zou zijn opgenomen. ‘Contact’ en ‘Kosmos’ zijn een veelbelovende opening, bij ‘Kwijt’ is het beeld van de fiets me wat gezocht, al vind ik ‘onmacht in blessuretijd’ wel een mooie formulering. Halverwege de bundel raak ik veel draden kwijt: ik vind sommige gedichten alleen maar akelig, begrijpen doe ik ze ook al niet, terwijl me ook niet duidelijk is waarom een gedicht op die plek staat. Nogmaals, sommige gedichten mogen er wel uit.

Maar de komst van lief en kinderen in de tweede helft van de bundel haalt me er weer helemaal bij en aan het eind staat een aantal aangrijpende gedichten.

Ik zet een paar stappen door de bundel. ‘Contact’ is een echt openingsgedicht. We maken kennis met een ik en God, en duidelijk is dat beiden contact zoeken met elkaar, maar het ook willen vermijden. Per strofe staat een gebeurtenis uit een reeks centraal. De ik wordt gebeld door een zwijger (strofe 1), belt terug en hoort een antwoordapparaat (2), wordt toch teruggebeld (3), de ik neemt zich daarop voor om ooit terug te bellen (4) en doet dat nu, maar zonder resultaat (5). Het is een narratief gedicht. Daarvan zijn er meer te vinden in de bundel, vaak zijn ze lang. De toon is er ook naar. De woordkeus is eenvoudig en er wordt niet gestreefd naar stilistische hoogstandjes en doorwrochte beelden. Tenminste niet altijd, want naast heldere gedichten zijn er waar ik weinig van bak.

In strofe 1 van ‘Contact’ staat: ‘Ik leg weer op. Ben nu een man / die vreemde telefoontjes krijgt.’ Mooi is dat en het tekent ook de passende snelheid waarmee het gedicht geschreven lijkt. De punt na ‘op’ had een komma kunnen zijn. Dan was de daarop volgende mededeling gewoon grammaticaal geweest. Maar een beetje dichter rommelt niet voor niets met de regels der grammatica, en zo drukt Zwagerman mij met de neus op de inhoud. De ik is hier de man die vreemde telefoontjes krijgt. Hij is niet zozeer iets of iemand anders (vader, minnaar, buurman, schrijver, zoon), hij is alleen maar de man naar wie gezocht wordt en die tegelijkertijd geen antwoord krijgt, de man ook die zoekt naar God en leven en dood en het zelf ook niet meer weet, een tot wanhoop gedreven ik. Deze wat onderkoelde manier van zeggen is overigens niet symptomatisch voor de hele bundel. Die wanhoop wordt later ook verwoord met beelden die erin hakken en die weerzinwekkend kunnen zijn. ‘Ik moet nog zoveel eens gewezen / meisjes in de holte van hun / hoge leeftijd penetreren,’ lees ik bijvoorbeeld in ‘Vrouw’ op bladzij 58.

Door de vertellerige toon sluipen ook wel veel vervelende adjectieven en bijwoorden het gedicht in. In de eerste strofe van ‘Contact’: ‘vaag hoor ik een verre ademtocht’ en twee strofen verder is er alweer die ‘vage adem’. Maar dat staat wel in de twee prachtige regels: ‘Weer hoor ik niets, hooguit die vage adem. / Ik ben de man die stil zijn hartslag telt.’ In de eerste van deze twee regels horen we alle hoeken van de klinkerdriehoek: a - i - o, waarbij de i in het midden extra opvalt doordat die gevolgd wordt door een pauze.

In ‘Sprong’ is de polsstok waarmee een

[p. 95]

jongen (de ik) een sloot wil trotseren een door God achteloos weggeworpen afgebrande lucifer. Het kan dan ook niet anders of de stok begeeft het en de ik zinkt weg in het water, al krijgt hij nog net wat as van Gods sigaret op zijn hoofd. Hij voelt zich er, wegzinkend, paradoxaal genoeg tamelijk wel bij. Een ontroerend beeld.

Bij ‘Wit’ - elke titel bestaat uit één woord - raakt de ik gevangen in een schilderij. Zouden zijn lief en drie kinderen hem wel missen? Het is bij dit gedicht dat ik niet langer wil doen alsof een nog levende Zwagerman deze bundel uitgaf. Daarvoor komt het allemaal te dichtbij. Ik heb nogal vaak aan een graf gestaan vorig jaar, ook bij dat van een vriend die zes maanden voor de dood van Zwagerman zichzelf van het leven beroofde.

De ironie wil dat mijn eigen kleinzoontje van een maand zojuist door mijn dochter in mijn armen is gelegd en nu zo diep ligt te slapen, half op mijn schouder, dat ik dit gedicht kan lezen en er zelfs aantekeningen over kan maken. In het gedicht kijkt de jongste, ook een dochter, om naar de man die al jaren onvindbaar opgesloten zit in het witte schilderij. Ze zegt: ‘Ik denk ineens, was pappa hier maar bij’. Er zijn ouders, een lief, kinderen, ook een doodgeboren kind en wat is er nog meer aan al dan niet beschreven biografie? Niet doen, zegt de lezer tegen de ik in de bundel, niet doen Joost.

Ik zou het nog graag over Nijhoff en Kopland willen hebben en over Andreus, over Wit Licht van Jaap Goedegebuure, over negatieve theologie, over God versus Christus, want ook in dat opzicht maakt deze bundel heel veel bij me los.

Ligt het trouwens aan mij of worden in de poëzie de onderhandelingen met God weer schoorvoetend voortgezet? Even leek het er op dat Kopland het licht had uitgedaan, dat anderen niet eens meer wisten waar God zou kunnen wonen. Zwagerman heeft zijn deur ingetrapt voor een pittig gesprek. Wat een verdriet dat dat gesprek voortijdig afgebroken werd.

Maar laat ik me nu beperken tot de aangrijpende, dol makende eenzaamheid die in een reeks gedichten wordt verwoord.

‘Mijn lief, vertrouw ook / nu op mij. Ik ben niet weg, / God ademt mij. Mijn lief, / wees alsjeblieft heel lief / voor mij. Misschien heeft God / Zich in mijn dood vergist.’

Joost Zwagerman, Wakend over God. Gedichten. Hollands Diep, Amsterdam 2016, 96 blz., € 19,99.

Len Borgdorff