Liter. Jaargang 18

[p. 9]

Maarten Buser
Een pentagram van verdriet
Les Murray herlezen [2] - Over camerabewegingen en connotaties in ‘Een doodgewone regenboog’

Een doodgewone regenboog^1.

Het bericht gaat rond bij Repin's,
het gemompel doet de ronde in Lorenzini's,
in Tattersalls kijken mannen op van hun cijferkolommen,
de klerken van de Beurs vergeten het krijtje in hun handen,
en mannen met brood in hun jaszak verlaten de Greek Club;
er staat een vent te janken op Martin Place.
Ze kunnen hem niet tot bedaren brengen.

De kilometerslange files in George Street staan muurvast,
onwrikbaar. De menigte gonst van de opwinding
en nieuwe drommen stromen toe. Veel mensen rennen zijstraten in
die pas nog drukke hoofdstraten waren, en wijzen:
er staat daar iemand onbedaarlijk te janken.

De man die we omringen, die niemand durft te naderen
huilt gewoon, en verbergt dat niet, hij huilt,
niet als een kind, niet als de wind, als een man,
zonder misbaar, zonder zich voor de borst te slaan, en snikt
niet eens bijzonder luid, maar de waardigheid van zijn tranen

bant ons uit zijn ruimte, de holte die hij om zich schept
in het middaglicht, in zijn pentagram van verdriet,
en van achter in de menigte staren de uniformen hem aan
die hem wilden arresteren, en nu tot hun verbijstering merken
hoe iets in hen naar tranen verlangt, zoals kinderen naar een regenboog.

Over een paar jaar zullen sommigen zeggen dat hij was omgeven
door een halo, of een ring van kracht. Maar dat is kletskoek.
En sommigen, dat ze waren geschokt en wilden dat hij ophield,
maar die zijn er dus niet bij geweest. De stoerste macho,
de koelste kikker, de meest gevatte grapjas onder ons

1. Zowel de Engelse versie als de vertaling door Maarten Elzinga zijn te vinden in: Les Murray, De planken kathedraal, Amsterdam: De Harmonie (2013): blz. 34-37.

[p. 10]

 

zwijgt huiverend en wordt verteerd door een onverhoeds

 

vreedzaam oordeel. Sommigen in de menigte die meenden

 

gelukkig te zijn beginnen te schreeuwen. Alleen de kleinste kinderen

 

en die toekijken uit het paradijs komen dichterbij

 

en gaan aan zijn voeten zitten, samen met honden en stoffige duiven.

 

 

 

Belachelijk toch, zegt iemand naast me, en slaat zijn hand

 

voor zijn mond, alsof hij die woorden had uitgebraakt

 

en ik zie een vrouw die haar handen uitstrekt, stralend

 

en bevend, terwijl ze de gave der tranen ontvangt;

 

en alle anderen die haar volgen ontvangen de gave

 

 

 

en veel mensen huilen van pure aanvaarding, en er zijn er meer

 

die weigeren te huilen, uit angst voor welke aanvaarding dan ook,

 

maar de huilende man heeft ons niet nodig, zomin als de aarde,

 

de man die huilt negeert ons, en uit zijn verwrongen gezicht

 

en zijn gewone lichaam snikt hij geen woorden

 

 

 

maar pijn, geen boodschap, maar enkel verdriet,

 

hard als de aarde, doorzichtig, aanwezig als de zee

 

en wanneer hij ophoudt, stapt hij doodgewoon tussen ons door

 

veegt zijn gezicht af met de waardigheid van iemand

 

die heeft gehuild, en nu klaar is met huilen.

 

 

 

Gelovigen ontwijkend beent hij haastig weg door Pitt Street.

Vertaling: Maarten Elzinga

Toen ik eind 2013 De planken kathedraal besprak, omschreef ik Les Murrays poëzie als breedbeeldpoëzie. Toen dacht ik vooral aan de pagina's lang uitwaaierende gedichten over de Australische outback. Recent moest ik weer aan dat neologisme denken toen ik Theo de Boers essay las over onder meer Murrays gedicht ‘Een doodgewone regenboog’.^2. De Boer legt daarin een link met ‘Het uur U’ van Martinus Nijhoff: ‘[Murrays gedicht] beschrijft hoe er paniek ontstaat in een stad door een heel gewone gebeurtenis. Men wordt gestoord in het werk, er ontstaat een oploop, het verkeer raakt in de war enzovoort. Wat is er gebeurd? Er is een man die huilt.’^3.

2. Theo de Boer, ‘Een completere astronomie’. In: Johan Goud (red.), Een verbeelde god, Zoetermeer: Meinema (2001): blz. 53-63. De Boer heeft zelf het gedicht in dat essay vertaald als ‘Een volstrekt gewone regenboog’. Omdat ik de vertaling van Maarten Elzinga citeer, verwijs ik zelf naar ‘Een doodgewone regenboog’, de titel van Elzinga's vertaling van ‘An absolutely ordinary rainbow’.

3. Zie ‘Een completere astronomie’, blz. 55.

[p. 11]

In bovenstaande alinea heb ik vaak het woord ‘ik’ laten vallen. In ‘Een doodgewone regenboog’ zelf is nauwelijks een verteller aanwezig die zichzelf met ‘ik’ aanduidt. Een centrale ‘ik’ die naar de wereld om hem heen kijkt lijkt te ontbreken. In plaats daarvan kijkt de buitenwereld, en wij met haar, naar één centraal punt: de huilende man. Sterker nog: het gedicht heeft grotendeels weinig weg van vertellen, maar des te meer van een panoramisch overzicht van de situatie. De eerste strofe is breedbeeldpoëzie pur sang: verschillende zaken in Sydney worden genoemd, alsof Les Murray je een rondrit door de stad geeft.

Er is trouwens wel degelijk sprake van een ‘ik’, maar die verraadt zich alleen via de woordjes ‘iemand naast me’; je zou er bijna overheen lezen. Deze ‘ik’ maakt deel uit van een wij-verteller, die in een groot deel van het gedicht functioneert. Die ‘ik’ is blijkbaar als individu weinig interessant: in de ruim vierhonderd woorden van het gedicht valt vier keer een wij-woord (een keer ‘we’, drie keer ‘ons’), en zoals gezegd één ik-woord, ‘me’. Interessanter is het dat hij/zij samen met de andere toeschouwers die ‘we’ vormt, en daarmee dat tweeletterige woordje gebruikt dat toch een groot onderscheid maakt tussen de eigen groep en iedereen die daar buiten valt.

Verderop (in strofes acht en negen) wordt nog een onderscheid gemaakt: niet alleen tussen de ‘we’ en de huilende man, maar ook tussen degenen die het tafereel op de schijnbaar juiste manier aanschouwd hebben en degenen die niet goed hebben gekeken. In het gedicht worden actief groepen gemaakt, en bovendien ook nog eens groepen binnen begrensde groepen. Let in dat licht ook op de beweging die de ‘camera’ maakt:

-	strofe een en twee zijn een soort overzichtsshot;
-	vanaf strofe drie volgt de lezer een ‘we’ (op dat punt in is er een groep toeschouwers bijeen gekomen);
-	in strofe vijf en zes valt het ‘we’ alweer uiteen in een paar verschillende groepjes (aangesproken met ‘sommigen’), tegelijk wordt datzelfde ‘we’ afgezet tegen een ‘zij’, namelijk zij die er niet bij waren;
-	in strofe zeven pas wordt heel even ingezoomd op die ‘ik’;
-	in de twee strofes daarna is er nog sprake van een ‘ons’, maar de camera lijkt vooral aandacht te hebben voor die man;
-	op wiens bewegingen ingezoomd wordt in de losse slotregel: ‘Gelovigen ontwijkend beent hij haastig weg door Pitt Street.’

[p. 12]

De mensen in de menigte merken al snel ‘hoe iets in hen naar tranen verlangt’, maar aan het eind van het gedicht huilen ze nog steeds niet, op één vrouw na, die ‘de gave der tranen’ heeft ontvangen. Het pseudoreligieuze (associaties: heilige communie, gebedsgenezing, Pinksteren) van die ontvangstscène is opvallend: in het gedicht wordt immers gesproken over het ‘pentagram van verdriet’ waar de man in zou staan. Dat beeld onderstreept niet alleen de isolatie van de huilende man, en dat zijn verschijning blijkbaar zo bevreemdend is, maar het geeft hem ook iets duivels of in elk geval iets bedreigends. Aan het eind van het gedicht daarentegen lijkt hij een soort Messias, of op zijn minst een profeet te zijn geworden. De implicatie is dat de ‘gelovigen’ degenen zijn die net naar hem hebben staan kijken, en dat ze nu iets van hem willen. Van een bedreiging naar een heilige: de connotaties die de man meekrijgt zijn al net zo veranderlijk als de camerastandpunten.

En op het moment dat ik denk dat ik mijn lezing ‘rond’ heb, besef ik dat ‘ontwijkend’ een negatieve bijklank heeft. Eén woordje blijkt genoeg te zijn om mijn lezing op losse schroeven te zetten. Net als de toeschouwers in ‘Een doodgewone regenboog’ weet ik uiteindelijk nog steeds niet helemaal wat ik heb gadegeslagen.