Liter. Jaargang 18

[p. 76]

Auteur zonder grenzen

Gedreven door een nogal merkwaardige voorliefde voor triviale feitjes, kwam ik ooit te weten dat de orka uit Free Willy (1993), een film die ik in mijn jeugd meerdere keren heb gezien, in werkelijkheid Keiko heette (Keiko is helaas in 2003 heengegaan). Een opvallende naam die je niet zomaar vergeet.

Toch stuitte ik een aantal jaren later opnieuw op deze naam. De roman Wolkenatlas (2004) kreeg mij dusdanig in zijn greep, dat ik meer móést weten over de schrijver ervan. Zo belandde ik op de wikipediapagina van de Britse schrijver David Mitchell. En jawel, zijn Japanse eega blijkt eveneens de naam Keiko te dragen.

Het leek mij aardig om de enige twee Keiko's die ik ken met elkaar te verbinden, als een soort aanloopje richting een exposé over Mitchell. Maar dat is me niet gelukt.

En dat zegt eigenlijk alles al: ík kan het niet, maar als iemand het wél zou kunnen, is het Mitchell. Moeiteloos, fantastisch en geloofwaardig zou hij Keiko (de orka) met Keiko (zijn vrouw) in een verhaal kunnen samenbrengen. David Mitchell (46) kent namelijk geen grenzen. Of iemand nou vijfhonderd jaar terug leefde of in een verre toekomst zal bestaan, of iemand in Australië woont of in Europa, Mitchell kan het doen voorkomen alsof ze met elkaar te maken hebben. Hij laat zich niet beperken door tijd of ruimte.

Wolkenatlas, de roman waarmee hij de Man Booker Prize had moeten winnen, is een mozaïek van zes verhalen: het eerste vertelt over een vrome Amerikaanse notaris, die rond 1850 op zijn reizen wordt geconfronteerd met de excessen van het kolonialisme; het laatste speelt zich af in een verre toekomst, in een postapocalyptische wereld. De personages in de verhalen hebben duidelijk met elkaar te maken, ze hebben invloed op elkaars levens. Reïncarnatie? Misschien, maar Mitchell zegt het nooit met zoveel woorden. Hij suggereert slechts, en laat de rest graag aan de fantasie van zijn lezers over.

De structuur van Wolkenatlas zou je schematisch kunnen weergeven als: 1-2-3-4-5-6-5-4-3-2-1. Elk verhaal is dus in tweeën opgesplitst, behalve het zesde, dat in het midden wordt verteld. Het is knap gedaan, maar belangrijker nog is dat de vorm niet op zichzelf staat maar de inhoud versterkt. Wolkenatlas biedt meer dan de som van zes verhalen, doordat Mitchell subtiele, thematische verbanden door het geheel heeft verweven. Elk verhaal gaat over macht en uitbuiting en is kritisch ten opzichte van de maatschappij waarin het zich afspeelt. Mitchell is somber over de aard van de mens: altijd en overal zullen er mensen zijn die macht willen hebben ten koste van anderen. In de brieven van een Engelse componist uit het tweede verhaal verwoordt iemand het zo: ‘Wat ontketent een oorlog? De wil tot macht, het wezen van de menselijke aard. [...] Je kunt de wil tot macht zien in slaapkamers, keukens, fabrieken, vakbonden en nationale grenzen. Luister en onthoud. De nationale staat is niets anders dan de menselijke aard, opgeblazen tot gigantische proporties.’

Zijn opvallende stijl en structuur (Mitchells debuut uit 1999 is ook een mozaïekroman) bleven het tijdschrift Time niet onopgemerkt: in 2007 stond de auteur in de top-100 invloedrijkste mensen, omdat hij de roman opnieuw zou hebben uitgevonden met zijn typische ‘novel globalism’.

Mitchell legt overigens niet alleen bínnen zijn boeken graag subtiele verbanden, maar ook tússen zijn boeken. Zo komt

[p. 77]

dokter en wereldreiziger Marinus uit De niet verhoorde gebeden van Jacob de Zoet (2010), een roman die het in Nederland goed deed, terug in Mitchells nieuwste roman Tijdmeters (2014). De auteur beschouwt zijn boeken als onderdeel van één groot metaboek.

Niet elke roman van Mitchell is van caleidoscopische aard. Zo schreef hij in Dertien (2006) over een jongen met spraakgebrek die in de jaren tachtig opgroeit op het Engelse platteland. Een semi-autobiografisch verhaal: Mitchell heeft zelf veel last gehad van stotteren. Zijn taal is daardoor wel ongelooflijk rijk geworden: de schrijver is van jongs af aan gewend geraakt te zoeken naar synoniemen waar zijn stem niet op stokt.

Mitchells nieuwste pil, Tijdmeters, is wel weer een bonte mozaïekroman. Het verhaal begint normaal (dat wil zeggen: niet al te magisch) met een Engelse tiener, Holly Sykes, die wegloopt van huis, teleurgesteld in de liefde. Maar al snel begint zij mensen te zien die anderen niet zien. En later raakt Holly - het centrale personage in de zes verschillende verhalen - ongewild verwikkeld in een oorlog tussen de zogenaamde chronometristen (die na hun leven steeds terugkeren in een nieuw, jong lichaam) en de anachoreten (die door anderen te doden jong kunnen blijven).

Ik kan me voorstellen dat het allemaal nogal raar overkomt, zo in een korte samenvatting. Mitchell flirt graag met het bovennatuurlijke, met reïncarnatie, zielsverhuizing en onsterfelijkheid, hoewel hij daar zelf niet echt in gelooft. Deze magisch-realistische elementen zorgen ervoor dat zijn boeken niet eenvoudig zijn samen te vatten. Niet zelden word ik aangekeken met glazige ogen zodra ik toch een poging onderneem.

Mijn gebrekkige samenvatting enthousiasmeert waarschijnlijk niet bovenmatig, maar Tijdmeters is echt een prachtig epos. Mitchell noemt het zijn ‘midlifecrisisboek’: hij onderzoekt in dit verhaal de invloed van de tijd op de mens. Onze vergankelijkheid kan ons angst inboezemen; we zouden niet de eerste zijn die onsterfelijkheid wensen. Maar Tijdmeters toont haarscherp dat die wens ineens een nachtmerrie kan zijn zodra je je er iets beter in verdiept. Want wat is een eeuwig leven waard als iedereen om je heen wél wegvalt?

De grootste kracht van Mitchell vind ik het plezier, inlevingsvermogen en de levendigheid waarmee hij zijn personages beschrijft, of het nu bejaarden of tieners zijn. Mitchell heeft eens verklapt dat hij vanuit elk personage brieven aan zichzelf schrijft, om er een gevoel bij te krijgen, om de personages een duidelijke stem te kunnen geven. Dat werpt vruchten af. Ook al heeft een personage maar twee zinnen tekst: het is raak. Mitchell behandelt elk personage alsof het zijn hoofdpersonage is.

Mitchell weet wat hij met zijn personages wil. Dat blijkt alleen al uit hoe hij ze introduceert: soepel, en met zoveel vertelplezier. Een voorbeeldje uit Tijdmeters, wanneer de nog jonge Holly (de ik-persoon) haar oudere broer tegenkomt:

‘Voor de NatWest Bank in Milton Road loop ik Brendan tegen het lijf. Zoals hij daar aankomt, met zijn zwarte haar in de gel, fleurige stropdas en zijn blazer losjes over een schouder geslagen, zou je eerder denken dat hij naar een modellenschool onderweg was dan naar de burelen van Stott & Conway. De oudere zussen van mijn vriendinnen vinden hem een stuk, die oudere broer van me. Mag ik eventjes braken? Hij is getrouwd met Ruth, de dochter van zijn chef, meneer Conway, op

[p. 78]

het stadhuis en met een poenige receptie in de Chaucer Country Club. Ik was geen bruidsmeisje, omdat ik nooit jurken draag, en al helemaal geen jurken waarin je eruitziet als zo'n poppetje uit Gone with the Wind, dus hebben Sharon en de nichtjes van Ruth dat allemaal gedaan, en er was een hele hoop familie uit Cork overgekomen. Brendan is ma's lieveling en ma is Brendans lievelingsmoeder.’

Hoe somber of realistisch Mitchell soms ook is over de aard van de mens, uiteindelijk brengt hij met zijn boeken toch vooral ongebreideld enthousiasme over op zijn lezers. Een onverwoestbare hoop en levenslust. De prachtige laatste zin van Wolkenatlas is daarvan een goed voorbeeld. De notaris uit 1850 uit het eerste verhaal, die het in zijn eentje wilde opnemen tegen de excessen van het kolonialisme, krijgt van zijn schoonvader te horen dat zijn leven goedbeschouwd niet meer is dan een druppel in een eindeloze oceaan. Waarop Mitchell zijn boek besluit met de woorden: ‘Maar, wat is een oceaan anders dan een massa druppels.’

Mitchells boeken vormen samen een oceaan waarin elke druppel, ieder karakter, ertoe doet.

Elk mensenleven is deel van een groter geheel; dat is hét terugkerende refrein in Mitchells oeuvre. De ellende die we aanrichten kan generaties lang doorwerken. Maar ook elk goed woord dat we spreken.

David Mitchell, Tijdmeters. Nieuw Amsterdam, Amsterdam 2014, 688 blz., €24,95.

Maurice Hoogendoorn