Liter. Jaargang 18

[p. 62]

Tjerk de Reus
In memoriam Ad den Besten

‘Klein danklied’, dat bij zijn begrafenis op 7 april 2015 gezongen werd, is karakteristiek voor Ad den Besten: ‘Gij hebt o God dit broze / bestaan gewild, / hebt boven 't nameloze / mij uitgetild.’ Dat zit niet alleen in het gelovige besef dat eruit spreekt, want dat vind je vaker terug in zijn poëzie en zeker in zijn kerkliederen. Wat hier opvalt is ‘het nameloze’, een zelfstandig naamwoord dat hij vaker gebruikte en voor zijn besef raakte aan wezenlijke kwesties. De dichter is een ‘naamzegger’ bij uitstek, meende Den Besten, en daarmee benoemt hij het ‘nameloze’, waarover straks meer.

Adrianus Cornelis den Besten overleed op 31 maart, een paar weken na zijn 92-ste verjaardag. Met hem stierf de laatste dichter van het ‘Landvolk’, het gezelschap dichters dat vanaf de vroege jaren vijftig werkte aan wat in 1973 als Liedboek voor de kerken zou verschijnen. Den Bestens ‘Klein danklied’ verscheen niet in het Liedboek, wel in Een stem boven het water uit (1973), zijn vierde gedichtenbundel, om in 2013 opgenomen te worden in het nieuwe Liedboek. Zingen en bidden in huis en kerk. Het drie strofen tellende ‘Klein danklied’ is nogal eens gebruikt in rouwadvertenties en kreeg in de loop der tijd een zekere bekendheid. Dat heeft allereerst iets te maken met de fijnzinnige evocatie van het breekbare menselijke bestaan, maar toch ook met de naam van de dichter, die associaties oproept met veel meer dan alleen kerkliederen.

Den Besten was decennialang een bekend spreker en publicist. Nog voor de oorlog gaf Den Besten zijn eerste letterkundige lezing en hij zou vooral vanaf 1950 eindeloos vaak optreden als spreker in boekhandels, op scholen en universiteiten door het hele land. Vrijwel altijd ging het over moderne poëzie; vanaf de jaren tachtig vaak over Hölderlin, wiens werk hij vertaalde. Bovendien liet Den Besten geregeld van zich horen in kerkelijke kring, bijvoorbeeld als het ging om politiek en theologie; om de kerken in de ddr; de Matthäus-Passion; de secularisatie en noem maar op. Den Besten was een bekende figuur op tal van terreinen en hij wist vaak aan te haken bij relevante discussies. Steevast liet hij een eigen geluid horen, of het nu ging om de tegenstelling kapitalisme-socialisme, de doorbraak van de Vijftigers of het auteurschap van het Wilhelmus, waarop hij in 1983 promoveerde.

[p. 63]

Ad den Besten, omstreeks 1990 (foto: familiearchief).

[p. 64]

Opwaartsche wegen

Den Besten was er vroeg bij als lezer en dichter. Hij verslond op de middelbare school de Duitse dichters, terwijl hij de Nederlandse poëzie grotendeels op eigen houtje ontdekte. Als vijftienjarige begon hij te dichten, als zestienjarige kon hij al bogen op een eerste publicatie: in Opwaartsche wegen. In de vooroorlogse protestants-christelijke literaire wereld waarin dit tijdschrift een rol speelde, heeft Den Besten niet zo'n groot netwerk kunnen opbouwen. Daar was hij nog te jong voor. Toch ademde hij in dit klimaat, hij las Klaas Heeroma's Het derde réveil (1934) en liet zich door Roel Houwink - die min of meer zijn persoonlijke coach werd - bijpraten over de tegenstellingen en ruzies in het protestants-literaire wereldje.

Aan het einde van zijn gymnasiumtijd kwam Den Besten in contact met een groep jonge Utrechtse auteurs die het curieuze surrealistische tijdschrift De Schone Zakdoek produceerden, in de oplage van één exemplaar. Den Besten, toen zeventien jaar oud, mocht er ook bij komen zitten en deed mee met hun poëtische sessies. Aan het einde van de oorlog - nadat hij veertien maanden in Duitsland was geweest voor de Arbeitseinsatz - waren het opnieuw Utrechtse auteurs, maar nu anderen, met wie hij activiteiten ondernam, ook weer rond een blad: het clandestiene Parade der profeten. Daarin publiceerde hij gedichten, net als Guillaume van der Graft, W.F. Hermans en Paul Rodenko.

Het leek een volgeladen accu, deze groep jongeren rond de Parade. Na de oorlog werd veel verwacht van hun creatieve drang en ook van hun nieuwe tijdschrift Columbus. Den Besten behoorde tot de oprichters van het blad, schopte het zelfs tot redactiesecretaris, maar de onderneming werd geen succes. In 1946 werd hij drieëntwintig jaar jong, hij stopte met zijn tijdschriftavonturen en begon als lector en later uitgever bij uitgeversmaatschappij Holland te Amsterdam. Intussen was hij er wel bij geweest, op curieuze en interessante momenten in de petit histoire van onze letteren: bij de surrealistische kring rond De Schone Zakdoek, bij de clandestiene schrijverij in en rond Parade der profeten en het jeugdige literaire elan dat zich in Columbus manifesteerde.

De Windroos

Vooral de rol die Den Besten speelde als uitgever van De Windroos zou hem een vaste plek opleveren in latere literaire geschiedschrijving. Deze poëziereeks verscheen vanaf 1950, in ‘jaargangen’ van zo'n tien bundels. In de eerste jaren gaf Den Besten bundels uit van Simon Vinkenoog, Guillaume van der Graft, Paul Rodenko, Hans Andreus, Remco Campert, Hans Warren, C. Buddingh', Jan Hanlo

[p. 65]

en Gerrit Kouwenaar - allemaal namen die verbonden zijn aan de vernieuwing van de Nederlandse poëzie in die jaren. Den Besten was zeer geïnteresseerd in de vernieuwingsbeweging van de Vijftigers, maar hij vond het onzin dat ‘de experimentelen’ het alleenrecht opeisten. In De Windroos wilde hij breed inzetten en hij gaf ook ruimte aan dichters die iets heel anders deden dan de Vijftigers, bijvoorbeeld Jan Wit, Jan Willem Schulte Nordholt en later Huub Oosterhuis.

Als het gaat om de Vijftigers was Den Besten insider en buitenstaander tegelijk. Hij hoorde niet bij de vriendengroep van de Vijftigers, schreef zelf geen Vijftiger-poëzie, waardeerde ook veel andersoortige dichters en stond op sommige punten zeer kritisch tegenover hun werk. Wat dit laatste betreft, is zijn boek Stroomgebied (1954) een interessante bron. Den Besten biedt daarin een breedvoerig betoog over poëzie en hij bespreekt het werk van achtendertig individuele dichters. Het gaat er soms zeer kritisch aan toe. Zo signaleert hij in Gerrit Kouwenaars bundel Achter een woord (1953) een sterke neiging tot ‘het oproepen van lichamelijke noties’. Dat is hem te mager, want ‘per slot van rekening zal het toch aankomen op de integratie van die lichamelijke kennis in de totaliteit van de menselijke persoon.’ Dat gebeurt nauwelijks in deze bundel volgens Den Besten, en dat vindt hij een tekort. ‘Ik heb, zijn poëzie lezend, meestal het gevoel te worden betrokken in een soort subliminale mystiek, een zwoele esoteriek, waaraan hoofd en hart geen deel mogen hebben. [...] Eer we het weten, zijn we ermee in het ondermenselijke geraakt, in een ondoorzichtig visachtig bestaan van vóórdat wij mens waren en nadat wij mens zijn geweest.’

Dit type kritiek is kenmerkend voor Den Besten. Hij blijkt zich sterk te kunnen inleven, interpreteert nauwkeurig en maakt vervolgens kritische kanttekeningen. Den Besten had een zelfbewuste kijk op poëzie, maar dat maakte hem niet eenkennig. De betreffende dichtbundel van Kouwenaar had hij zelf uitgegeven in De Windroos, een klein jaar voordat Stroomgebied verscheen.

Belangrijke bijdrage

Hoewel niet iedereen het kon ‘hebben’ dat Den Besten vanuit een eigen poëtische visie commentaar leverde, kreeg hij ook veel waardering. Bijvoorbeeld van Gerrit Kouwenaar. Terugkijkend op de jaren vijftig concludeerde hij in 1988: ‘Juist de belangeloze wijze waarop Den B[esten] zich als collega-dichter voor een nieuwe generatie heeft ingezet, is van niet te onderschatten belang geweest, ook voor mij in die eerste moeilijke jaren.’ Het nauwkeurige en betrokken redacteurswerk van Den Besten was voor veel dichters zeer welkom, bijvoorbeeld voor Hans Warren. In zijn dagboek noteerde hij: ‘Ik ben Ad overigens zeer erkentelijk voor de vele

[p. 66]

goede suggesties die hij deed betreffende de verzen in Eiland in de Stroom. Hij leest heel nauwkeurig poëzie en is een knap versificateur. Een omzetting, en alles loopt veel beter. Verstechnisch heb ik van hem geleerd.’ r.l.k. Fokkema schreef in 1979 in Het komplot der Vijftigers: ‘Het is niets te veel gezegd wanneer men aan Ad den Besten de verdienste toeschrijft belangrijk te hebben bijgedragen aan de doorbraak van de nieuwe poëzie.’

‘Menszijn tout court’

Het ligt voor de hand te wijzen op De Windroos als het gaat om Den Bestens literaire betekenis. Toch heeft hij zich veel sterker met zijn persoonlijke overtuigingen kunnen laten gelden in het literaire debat, waaraan hij een doordachte en relevante bijdrage leverde. Hij ontwikkelde in de loop der tijd een eigensoortige visie, in samenspraak met zijn vriend Guillaume van der Graft. Deze visie wordt wel de ‘mythologische poëtica’ genoemd. Het voert te ver om hier exact uit de doeken te doen waar dit voor staat, maar het is de moeite waard om nog even te kijken naar de geciteerde regels uit ‘Klein danklied’, waarin Den Besten het ‘nameloze’ ter sprake brengt.

Ogenschijnlijk is het ‘nameloze’ een toevallig woordje, prima passend in het geheel van het vers. Niettemin vormt het een belangrijk ingrediënt van Den Bestens visie op poëzie, zoals hij die op formule bracht in vele essays en artikelen en natuurlijk ook in zijn boeken Stroomgebied en Dichten als daad (1973). Volgens Den Besten is de dichter de naamgever bij uitstek, die woorden kiest voor ‘het nameloze’: voor chaoskrachten, goden, machten en strevingen die ons parten spelen. Dichterschap is dus geen hobby-achtig tijdverdrijf, maar een zaak van humaniteit, van ‘menszijn tout court’, zoals Den Besten het graag uitdrukte. Dat je ‘boven het nameloze’ bent uitgetild, betekent dat er een woord aan de basis ligt van je bestaan: een scheppingswoord, dat jou wegroept uit het nameloze, het heilloze krachtenveld van de chaos. Daarbij wees Den Besten vaak op de eerste hoofdstukken van Genesis, met zijn beginsituatie van ‘woest en ledig’, waarin het goddelijke woord een humane orde schept. Den Besten vond hier het paradigma voor zijn dichterschap: namen uitspreken die het menszijn bevestigen en de chaos tegenspreken, die ruimte maken voor humaniteit, geschiedenis en gerechtigheid. Vanuit deze intuïties ontwikkelde hij een kritische poëtica, die hem in staat stelde een doordachte dialoog te voeren met schrijvers en dichters die zijn pad kruisten. De grondigheid waarmee hij hier gestalte aan gaf, is de belangrijkste verdienste van de dichter en de denker die Den Besten was.