Liter. Jaargang 18

Het gesprek, de spiegel en de bundel

1 - Een pittig gesprek in de tuin

Op een dinsdagmiddag in augustus 2011 bezocht ik Willem Jan Otten thuis, in Naarden, voor een interview over film. We besloten in de achtertuin te gaan zitten. Het was een bleke zomerdag, eigenlijk te fris om buiten door te brengen. Toch vergaten we de kou - en de tijd - en het leek alsof ik na ruim tweeënhalf uur ontwaakte uit een intense gedachtestroom. Ik was meegezogen in de denkwereld van de schrijver, die de tijd nam om zijn gedachten over film op me uit te proberen. En passant kondigde Otten een serie van tien filmavonden en -essays (in Trouw) aan, getiteld ‘Rite du Cinema: tien films die een leven veranderen’.

De uitwerking van het interview kostte veel tijd. Het spookte nog weken door mijn

[p. 73]

hoofd. Als ik het transcript nu - ruim drie jaar later - teruglees, zie ik hele passages die ik me niet meer herinner. Ik lees mijn vragen, zijn antwoorden en ik weet nog dat ze me van alles ontlokten. Wat ik me echt herinner is de grote moeite die het me kostte om de lijn vast te houden van het interview dat ik beoogde. Maar terugkijkend zie ik iets anders ontstaan: een gesprek, tussen twee mensen die domweg zoeken naar de verrukking en het schuren van beelden en verhalen. Die aanvoelen dat een goed verhaal hen betrekt in de plot, hoe verwarrend soms ook. En dat ze je confronteren met de kieren en gaten (in mooi Engels ‘the nooks and crannies’) van je leven en je bewustzijn.

Toen ik Naarden verliet, duizelde het. Enkele weken later, toen Otten mijn versie van het gesprek van commentaar voorzag, voegde hij er in de begeleidende e-mail een klein zinnetje aan toe. ‘In mijn herinnering was het een pittig gesprek.’

2 - De spiegel van Svyato

In onze gang hangt een grote wandspiegel. De spiegel is de wand - een meter breed en twee meter hoog. Wie van de voordeur naar de woonkamer loopt, moet erlangs - en komt daarmee altijd zichzelf onder ogen. Het dwingende van dat zelfbeeld slijt. Na ruim zes jaar vergeet ik soms dat de spiegel er is. Meestal denk ik er pas aan als mijn zoon er een gekke bek in trekt, op weg van het tandenpoetsen naar het verhaaltje-voorhet-slapen. De betekenis van die interactie, van een peuter met zijn eigen zelfbeeld, slijt echter niet. Dat is te danken aan een andere peuter, genaamd Svyato, de zoon van de Russische filmmaker Victor Kossakovsky. Die besloot bij de geboorte van zijn jongste zoon alle spiegels uit huis te verwijderen. Pas als peuter liet hij zijn zoon zonder aankondiging kennismaken met zichzelf - in een bewust neergezette spiegel. Die ervaring filmde Kossakovsky in een adembenemende documentaire, die te zien was als rite de passage in de hiervoor genoemde serie films en essays. Op zaterdag stuiterde Ottens opwinding over wat de kleine Svyato doormaakte van de krantenpagina's. Op maandagavond keek ik met open mond mee. Toegegeven: ik had de film al eens gezien, maar de fascinatie bleef. Een jongetje dat nog niet kan praten ziet plotseling in het glas een ander. Met die ander wil hij contact en dus schreeuwt hij ertegen, slaat met speelgoed op het glas en maakt stoere gebaren. En dan komt zijn vader, de filmmaker, erbij en begeleidt zijn zoon bij zijn eerste letterlijke zelfbeeld.

Het is ontroerend, fascinerend en ergens ook shockerend: een onwetende peuter als hoofdpersoon in een kunstig, psychologisch experiment. Misschien voelde ik dat extra hevig omdat ik wist dat ik vader zou worden: mijn vrouw was enkele maanden zwanger; het jongetje - inmiddels ongeveer even oud als Svyato in de film - trekt nu gekke bekken naar zichzelf in de spiegel.

Zo'n korte, hevige rite de passage heeft mijn zoon niet gekend. De dominante wandspiegel viel niet af te dekken en dus ontdekte hij als baby al een ander in het glas. Toch koester ik elke blik die hij in de spiegel werpt. Dankzij Svyato zie ik er telkens een soort kleine menswording in: een hernieuwd besef dat een mens kan reflecteren op zichzelf, iets van zichzelf kan kennen en kan duiden. Otten ziet er ook een metaforische zondeval in: dat je jezelf kunt zien is ook het verliezen van een zekere onschuld. Je komt jezelf letterlijk onder ogen.

Ook mijn zeven maanden oude dochter heeft al meerdere blikken in de spiegel geworpen, en ernaar gelachen. Stiekem vind ik dat jammer - ik had een van mijn kinderen best zo'n Svyato-erlebnis willen laten mee-

[p. 74]

maken. Maar ook zonder dat is de ontwikkeling van je kind een goddelijk schouwspel. Een lange, real-time rite de passage. Ik kan het Otten - uit zijn nieuwste essaybundel (zie onder) - nazeggen: ‘Ik heb twee kinderen en van allebei heb ik de wording van taal en muziek meegemaakt, en nooit heb ik er vat op gekregen. Het is het poëtische proces bij uitstek, en kan niet worden verklaard of begrepen, alleen verbeeld, gesymboliseerd.’ Dat is de kracht van Svyato.

3 - Het essay

Op een koude decemberdag in 2014 sla ik de kakelverse essaybundel van de vorige P.C. Hooft-prijswinnaar open. Helaas is er sprake van herhaling: enkele essays haalden ook al zijn vorige boek. Die kleine teleurstelling was snel vergeten dankzij de prachtige serie filmessays over rites de passage: fascinerende en soms hevig schurende tochten van en door het gewone leven. Wat is het goed dat deze denkoefeningen nu gebundeld zijn, want wat Otten in de bundel zelf schrijft over Blaise Pascal, geldt in mijn geval ook voor hem: ‘Hem lezen is denken dat je hem zelf denkt.’

Willem Jan Otten, Droomportaal. Van Oorschot, Amsterdam 2014, 228 blz., €17,50.

Jan Sonneveld