Liter. Jaargang 18

‘Bij water, bloeiend kruid en riet’

Het is inmiddels een jaar of vijf geleden dat ik het werk van Ida Gerhardt leerde kennen. Niet dat ik nooit eerder een gedicht van haar had gelezen, maar in die tijd las ik pas echt een noemenswaardige hoeveelheid gedichten van haar hand. En ze raakten mij, als classica en neerlandica. De colleges van Mieke Koenen over Ovidius in de Nederlandse literatuur in Amsterdam wierpen hun vruchten af. Vorig jaar verscheen van haar Dwars tegen de keer. Leven en werk van Ida Gerhardt, de biografie waar ik lang naar uitgekeken heb. En dat is niet tevergeefs geweest. Dwars tegen de keer is een van de briljantste biografieën die ik tot nu toe gelezen heb.

Koenen beschrijft het leven van Gerhardt op eenzelfde meeslepende manier als ik in de colleges van haar gewend was. Ze vlecht haar bewondering voor het werk van Gerhardt - niet zonder enige vorm van kritiek - en de afstand die ze soms tot de dichteres als persoon ervaart, ineen in de beschrijving van leven en werk van Gerhardt. Koenens bewondering voor Gerhardts poëzie vloeit vermoedelijk voort uit Gerhardts grote kennis van zowel de klassieken als de Nederlandse poëzie. Koenen laat overtuigend zien dat leven en werk van Gerhardt nauw samenhangen. Makkelijk in de omgang was ze niet, deze dichteres en classica. Deels is dat te verklaren vanuit een moeilijke jeugd en gemis aan moederliefde, blijkt uit de biografie. Deels zal ook een drammerig karakter hier debet aan zijn geweest. Maar haar karakter leverde hoe dan ook wel schitterende poëzie op.

Al tijdens het lezen van de biografie vielen veel (natuur)gedichten van Gerhardt voor mij op hun plaats, overigens zonder iets van de mysterieuze glans van ware poëzie te verliezen. Al lezend kwam ik de persoonlijke

[p. 72]

omstandigheden te weten waarin Gerhardt verkeerde toen zij de gedichten schreef; deze omstandigheden zijn uiteraard verbonden met de omgeving waar de dichteres tijdens het schrijven van haar gedichten verbleef en waar ze de vele natuurindrukken opdeed. Daarnaast schetst Koenen de poëzie van Gerhardt tegen haar klassieke achtergrond. Koenens kennis van de klassieken is hiervoor onmisbaar. Niet alleen Gerhardts baan als docent klassieke talen, maar zeker ook haar bezigheden als vertaler van werk van Lucretius (De rerum natura) en Vergilius (Georgica) vormen inspiratiebronnen voor haar poëzie. Op de eerste vertaling promoveerde Gerhardt overigens tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Recent las ik, terwijl ik ook bezig was in de biografie van Gerhardt, Hun God de mijne? Over de God van Gerrit Achterberg, Hendrik Marsman, Martinus Nijhoff en Ida Gerhardt (2014). Het is jammer dat Koenen dit werk van Martien E. Brinkman waarschijnlijk niet heeft gelezen voordat de biografie uitkwam. Brinkman gaat namelijk in op christelijke noties in het werk van Gerhardt die ik bij Koenen niet of nauwelijks tegenkom. Ik denk dan aan de intense natuurbelevingen die bij Gerhardt mystieke ervaringen worden, of aan de cruciale rol die doop en avondmaal bij de dichteres spelen en de symboolfunctie van deze sacramenten. Maar ook niet onbelangrijk is de inspiratiebron en opdrachtgever van het dichterschap van Gerhardt: God de Vader en de heilige Geest. Dit laatste noemt Koenen wel maar werkt ze niet verder uit, terwijl het naar mijn idee essentieel is voor Gerhardts dichterschap.

Deze kanttekening neemt niet weg dat ik onder de indruk ben van de biografie. De ruim zeshonderdvijftig bladzijden lezen makkelijk weg, terwijl ze tegelijkertijd zeer informatief zijn.

Gerhardt was een dichteres met oog voor details in de natuur. Daar, tussen water, bloeiend kruid en riet, kwam de goddelijke vonk van het dichterschap in haar naar boven. Ze verwoordt dit heel mooi in de laatste strofe van haar gedicht ‘Een liedje van het water’ uit haar bundel Het veerhuis (1945): ‘Wie naar het klare water gaat / hem zullen de ogen opengaan, / want zeker zal hij hier verstaan, / geknield tussen wat groeit en leeft, / hoe God het schoonste zingen geeft / bij water, bloeiend kruid en riet / om niet!’

Mieke Koenen, Dwars tegen de keer. Leven en werk van Ida Gerhardt, Athenaeum-Polak & van Gennep, Amsterdam 2014, 814 blz., €39,99.

Els Meeuse