Liter. Jaargang 18

[p. 47]

Jane Leusink
Kaddisj

Eljie en Gudes (privécollectie Jane Leusink).

[p. 48]

Den Haag

Een jongen vlucht, een knaap vindt in Den Haag zijn
pied-à-terre, blijft daar kreukvrij uit zijn koffer leven.

Later herstelde je van je aanwezigheid hier
je innerlijke beelden - papa, mama, broertjes
zusjes, jij, jullie, het huis in het dorp - scheurde je

tot ze in de koffer pasten. Je zei: ‘De afdruk van
grenzeloos land reflecteert losjes in mijn Russische
botten. Ik hou vast de wilde galop van mijn paardje

in het korte gras van de steppe.’ Jaren later zei je:
‘Want een man sluit zich aan bij het leger,
gaat naar de oorlog, test zijn kracht.

Ik werd officier in het leger van de laatste tsaar.
Gewond, miljoenen dood, de tranen in mijn ogen
bevroren, ik poetste de plaat

als zo veel van mijn sneue kameraden, we waren het beu
en drosten die genadeloze zomer voor de revolutie
van dat najaar.

Ik kocht het paspoort (een dode soldaat?)
een vaders- en een moedersnaam.’

[p. 49]

Trouwdag

 

Vandaag is het vrijdag, trouwdag, de kalme lucht weerkaatst

 

een zweem van herfst en liefde. Kleine takken beginnen al te bewegen

 

stof en papier beginnen al van de grond op te dwarrelen

 

aan het strand matige koelte, matige wind, geen zon, geen regen.

 

 

 

Zijn naam is Eljie, naar de profeet, je hoort het er meteen

 

doorheen, draagt in zijn vleugels lucht en verzoening mee

 

maar noemt zich Pierre, koopt voor Gudes

 

- uit Warschau weggevlogen meisje, knappe handschoenenmaakster

 

met droeverige ogen, korte nek, wachtend lijf -

 

een zwartkantgekloste jurk (galante zwakheid van die tijd).

 

 

 

De kamer aan de Korte Poten heeft een gestuukt plafond

 

de synagoge is gezonken achter de horizon.

[p. 50]

De fotograaf

 

Eerst kun je de grenzen aan de Korte Poten niet goed zien

 

maar al gauw verschijnt de gladste zee, met tussen jou en Gudes

 

en het spiegelende water in, de fotograaf.

 

 

 

Je draagt je beste pak, je hoed omklemt je hoofd

 

alsof iets scheefs bijna wegvliegen zal, maar zich nog vasthoudt.

 

Je zegt: ‘Alleen die schoenen kloppen niet, zo slonzig, ik heb geen beter paar

 

ze scheppen zand alsof ze rechtstreeks uit een woestijnoorlog komen.’

 

 

 

Je kijkt verlegen en uitdagend tegelijk, staat naast Gudes

 

in haar kanten elegante jurk, dito zonnehoed

 

ze ziet er in die strandstoel zwanger uit.

 

 

 

Samen met haar maak je in dat ongekende land

 

het smetteloze kind. Het is een leeuwtje

 

naar haar vader. Je zegt: ‘Kind dat nooit slaapt.’

[p. 51]

Een zoon is geboren

 

‘Wat zich verstopt hield

 

in mijn kogelronde buik aan botjes, spiertjes

 

in een kleine romp, ik kijk en kijk het tot het klopt.’

 

 

 

Ben jij het Gudes die dit zegt? Je stuurt een foto

 

als een hart. Uit de kinderwagen (kap neer voor beter zicht)

 

kijkt je baby blakend toe, oogjes onder wenkbrauwboogjes

 

 

 

mondje breed, mondje open, twee tandjes in de schemer

 

tongetje, twee vogeltjes op het witte dekentje. Aan de randen

 

schuimt kant als water. Het heeft plezier, een grote mond

 

 

 

een kleine prins, meteen al in licht gegoten. Achterop

 

haast sprakeloos van ongeloof in Jiddisch, Duits en Nederlands tegelijk

 

dit is een foto van mijn lieve zoon en dat je die stuurt

 

als herinnering aan hem.

[p. 52]

Kussen

 

Daarna kussen zij, wat heet, hun mogelijkheden

 

zij: handschoenenmaakster bij Ganterie Samdam Frères

 

(Paris-Grenoble-Bruxelles), het Haagse filiaal,

 

studeert succesvol af als fotografe

 

hij: berekenaar van planetenstanden

 

ontsluieraar van horoscopen (medisch)

 

zielenheelmeester (helpt ze verhuizen)

 

vrouwenveroveraar (hospita's, mannequins)

 

Haags kunstschilder van portretten voor rijkaards

 

landschappen voor boeren in Giethoorn. Ook fotograaf.

 

Alleen's nachts het schuiven van het bed dat

 

op een aardstraal staat. Ze scheiden.

[p. 53]

Stijl Haagse school

 

Een zonnige dag aan het strand, een licht bewolkte lucht

 

een matige wind, een zucht. De zoon bracht's avonds het bericht

 

stond rokend bij de voordeur onderaan de trap, rookte

 

twee sigaretten tegelijk, een idioot gezicht.

 

 

 

Een stateloze Jood overleeft revolutie, oorlog, hongerwinter:

 

draagt geen ster, netwerk in orde, uitgestrekt

 

tot voorbij de Waterlinie en verder. Niet noemenswaardig

 

zijn onderduik of verzetswerk (was er wel klaar mee).

 

Wel zijn strooptochten over het platteland. Hij scoort aardappels

 

en opdrachten, zijn fiets kiept als hij afstapt, als hij zegt:

 

‘Ook in een oorlog willen mensen en boeren foto's van zichzelf

 

of van de boerderij. Een geschilderd portret stijl Haagse School.’

[p. 54]

Een man sterft

 

Een man sterft, het is een vader

 

sterft aan een hartkramp, valt dood neer in de gang.

 

Een astroloog sterft - aan zijn ijsberen die ochtend

 

kon je het al zien, zeiden ze later.

 

Een man sterft, het is een grootvader

 

zijn kleinzoon noemt hem Ella.

[p. 55]

Tijd is voor en achter tijd

 

Iemand zegt: besef is als een slinks dier dat je bespringt

 

je ziet jezelf verliefd weerspiegeld in een stuk

 

van elkaar, plant je voort, hunkert naar geluk.

 

 

 

Soms maak je oud brood vochtig, dan weer vers

 

soms slaat een oven alarm, schrik je van die wijs

 

die vijf minuten gingen razendsnel voorbij, te snel.

 

Je draait er vijf minuten bij. Tijd is voor en achter tijd.

 

 

 

Soms produceren onze breinen schaduw of

 

een onbegrepen vaag gevoel van pijn, soms huilen

 

we in onze zwarte slaap, dromen van het meisje

 

met de rubbertjes in haar keel dat stikt en dat geen armen

 

om zich weet die haar vasthouden, die haar op tijd wakker maken.

[p. 56]

Sobibor

‘Later is er het uitzicht uit de trein
mijn overbelichte ogen knipperen tegen het witte
dat zinderend over mijn wankelige zinnen stort.

Voor de deuren verdringen zich onze vuile geuren
jachten mannen met zwepen in de hand, met brullen aan hun monden
drijven ons de wagon uit. Wij krijgen zwarte slaag.

Mijn paarse rok besmeurd. Ik heet Gudes. Drie dagen
geleden uit het Durchgangslager vertrokken. Ik heet
Gudes. Ik ben zevenenveertig jaar. Ik besta

of niet. Vandaag is het, het is vrijdag. Het lijkt
een stralende zomerdag. Waar zijn, hoe zeg ik
mijn dwarsverbanden, mijn man, mijn kind, mijn huis
is mij de vreze des Heren?’

[p. 57]

Het leek een stralende zomerdag

 

De jongen vertelt: ‘Ik wist dat we gingen sterven

 

maar kon het niet geloven, zag

 

een mooi dorpje, een fraai stationnetje

 

zag barakken die op Tiroler huisjes leken

 

met geruststellende namen: Lustiger Floh, Gottes Heimat, Schwalbenest’

 

hij vertelt: ‘Hoewel ik tweehonderd meter verderop vuur zag en besefte.’

 

 

 

Bij een vernietigingskamp stelde hij zich een gevaarlijke plek voor

 

een plek die joden een Gehenna noemen, waar mensen smerig zijn

 

en ronddolen. Waar je overal vuur ziet.

 

 

 

De jongen vertelt: ‘Ik besefte dat dit het einde was

 

ik was vijftien

 

ik was klein en mager

 

ik dacht niet dat ik een kans had het te overleven

 

maar ss-man Frenzel zei: ik heb vijftien man nodig, dus kom mee

 

ik stond heel dicht bij hem, ik ging met hem mee

 

hij bracht ons naar een plek waar veel kledingstukken lagen.

 

 

 

Hij zei: pak die kleren op. Ik pakte zoveel mogelijk kleren op

 

die brachten we naar een grote barak met lange tafels

 

daar moesten we de kleren neerleggen. Ik besefte

 

dat deze kleren toebehoorden aan mensen uit ons transport

 

ik herkende de kleren van mijn moeder.

 

 

 

Zo kwam ik in Sobibor terecht

 

het was vrijdag, drieëntwintig april, de zon scheen

 

het leek een stralende zomerdag

 

ik heet Thomas, ze noemen me Toivi. Ik kom uit Izbica.’

[p. 58]

De ogen van Toivi

 

Toivi, de jongen uit Polen, Gudes, de Poolse uit Nederland

 

Toivi leent zijn ogen aan Gudes

 

Gudes ziet haar ogen weerkaatst in die van hem

 

hun ogen zien op dezelfde dag

 

hetzelfde: het lieflijke

 

Toivi's handen beroeren Gudes kleren

 

zien een vogel vallen

[p. 59]

Loof en takken

 

Negentien treinen tussen tweeëntwintig maart en twintig juli

 

uit Westerbork naar Sobibor. Gudes uit Warschau, uit Den Haag

 

uit barak zestig in het achtste transport. Na drie dagen direct

 

na aankomst met elfhonderd zesenzestig anderen vermoord

 

(in het nieuwe gaskamergebouw bedekt met loof en takken).

 

Gudes met een omweg retour naar haar oude land. Het was

 

Goede Vrijdag, die dag, die maand, dat derde oorlogsjaar.

[p. 60]

Kaddisj

 

Iemand trekt het gras uit de grond en wast zijn handen

 

iemand slijpt een punt aan het potlood en zet een gave punt achter de woorden

 

iemand ziet zichzelf terug in de ander

 

ziet de barst in de spiegel niet.

 

Niemand zegt: je zag niet dat jij de barst was.

 

 

 

Iemand zegt kaddisj: verheven en geheiligd worde

 

Zijn grote Naam. Amen.