Liter. Jaargang 18

[p. 3]

Maarten Elzinga
Haken van middelst loopwerk
Over Les Murray en zijn nieuwste poëzie

Toen ik in 1994 een paar weken in het Übersetzer-Kollegium te Straelen verbleef (een soort seculier klooster voor vertalers: twintig kamers, een gezamenlijke keuken en een magnifieke bibliotheek), was me opgevallen dat er op de keurig geordende werktafel van een collega altijd een kleine plastic koe stond. Een enigszins gehavend zwartbont exemplaar uit de speelgoedwinkel. Diezelfde collega vertelde op een avond dat ze die dag een fietstocht had gemaakt om koeien te observeren, bij wijze van research. Dat intrigeerde me en toen ik weer eens langs haar tafel liep, wierp ik een blik over haar schouder om te zien waar ze mee bezig was. Op haar lessenaar stond een gedicht van Les Murray: ‘The Cows on Killing Day’. Ik las de eerste regels:

‘All me are standing on feed. The sky is shining.
All me have just been milked...’

Nog voor het tot me doordrong wat die woorden precies zouden kunnen betekenen, verplaatsten ze me, schijnbaar puur door hun klank en ritme, naar een andere wereld. Was dit Engels? Ik meende die taal toch redelijk goed machtig te zijn. Maar alleen al die aanhef: ‘All me’ - ‘Alle ik’! Wie of wat was hier in hemelsnaam aan het woord?

Murrays Duitse vertaalster, Margitt Lehbert, die bezig was een bloemlezing samen te stellen uit zijn ook toen al omvangrijke oeuvre, liet me haar vertaling zien en legde uit waar het gedicht over ging: een kudde koeien spreekt als met één stem, op de dag waarop een paar van deze ‘all me’ op de boerderij worden geslacht. Ik was verbluft, ik wist niet dat er zulke poëzie bestond, zo ontegenzeggelijk modern en op het eerste gezicht niet minder experimenteel dan die van onze vijftigers, maar tegelijkertijd op een heel andere, in feite volkomen klassieke manier verankerd in de werkelijkheid, in dit geval dus in die van koeien. Ouderwets ‘figuratieve’ poëzie, zou je kunnen zeggen, maar ‘geschilderd’ in een nieuwe taal en vanuit onverwachte perspectieven.

Les Murray, zoon van een melkveehouder, geboren en getogen in de Australische outback, debuteerde precies vijftig jaar geleden met de bundel The Ilex Tree (1965).

[p. 4]

Hij was toen zeventwintig en sinds drie jaar getrouwd met een Zwitsers-Hongaarse immigrante, Valerie Morelli. Ze hadden twee jonge kinderen. Murray verdiende de kost als vertaler aan het Institute of Advanced Studies te Canberra. Hoewel hij geen universitair diploma bezat (hij had letteren gestudeerd in Sydney, maar daar vooral een grondige afkeer van de academische benadering van literatuur aan overgehouden), was hij aangesteld op grond van zijn fenomenale talenkennis. Voor de onderzoekers die kortere of langere tijd in dit prestigieuze instituut verbleven, vertaalde hij samen met zijn collega en chef Constantine Kiriloff wetenschappelijke artikelen en andere teksten in het Engels. Kiriloff was verantwoordelijk voor vertalingen uit het Chinees, Japans en de Slavische talen, Murray beperkte zich aanvankelijk tot (zo'n beetje alle) West-Europese talen, maar deed er algauw onder andere ook Latijn, Grieks en Maleis bij. Kwam er een verzoek voor een vertaling uit een taal die geen van beiden beheerste, bijvoorbeeld uit het Turks, dan kon het gebeuren dat Murray in het weekend een Turkse grammatica bestudeerde en de klus alsnog op zich nam.

Les Murray had een bepaald ‘moeilijke’ jeugd achter de rug: toen hij twaalf jaar oud was overleed zijn moeder aan een miskraam. Zijn depressieve en door familieveten verarmde en verbitterde vader verwaarloosde zichzelf en zijn bedrijf. Murray was enig kind, had een licht autistische aanleg en liep als puber graag met geweren en in uniformachtige kleding rond. Hij droomde ervan te mogen meevechten in Vietnam en leefde zich uit in de jacht op konijnen.

Murrays vrienden waren stomverbaasd over de metamorfose die de gesjeesde student had ondergaan: in Sydney stond hij in kleine kring weliswaar bekend om zijn verbale virtuositeit en merkwaardige gedichten, maar tegelijkertijd leek het onwaarschijnlijk dat iemand met zo'n excentriek karakter en onaangepaste levensstijl zich ooit een plek zou kunnen verwerven in de moderne burgerlijke maatschappij. Nu had hij opeens een vrouw, kinderen, een prachtbaan, een mooi huis in een keurige wijk... Bovendien was hij kort voor zijn huwelijk toegetreden tot de katholieke kerk. Die drie, de poëzie, de liefde en het geloof, zo heeft Murray zelf later herhaaldelijk betuigd, hebben hem ervoor behoed zich te vereenzelvigen met een rol als paria en natuurlijke vijand van de ‘humans’. Maar een gesetteld leven als universitair medewerker lag hem evenmin. En hij voelde zich niet thuis in Canberra. Murray leed aan hardnekkige depressies. Soms verscheen hij wekenlang niet op zijn werk en liet Valerie alleen met de kinderen om in zijn eentje kriskras door Australië te zwerven. In 1967 besloot hij, tegen het advies van vrienden en familieleden in, maar onvoorwaardelijk gesteund door zijn vrouw, zijn baan op te zeggen en zich geheel te wijden aan de poëzie.

[p. 5]

Toen ik Murrays poëzie begon te vertalen en hem in 1995 persoonlijk leerde kennen, was hij allang een min of meer wereldberoemd en gelauwerd dichter. Dankzij een nooit helemaal opdrogende stroom aan prijzengeld, stipendia, honoraria voor optredens en andere nevenactiviteiten, is hij er samen met Valerie wonderwel in geslaagd zich financieel en maatschappelijk staande te houden. Maar in zijn omgangsvormen, uiterlijk en levenshouding was hij toch onmiskenbaar ‘zichzelf’ gebleven: een hoogbegaafde boerenjongen met een schelle lach, een kolossale man met een honkbalpet en een plastic tas, wars van de diverse modes en maniërismen van de intellectuele goegemeente. Dwars, dat ook wel: Murray heeft in de loop van zijn carrière de gevestigde, politiek correcte elite altijd weer tegen zich in het harnas weten te jagen met zijn tegendraadse en provocerend verwoorde stellingnames. Belangrijker echter dan dergelijke al dan niet bewust uitgelokte schandaaltjes is het feit dat ook onder zijn ergste ‘vijanden’ (zoals daar zijn: dogmatici van welke pluimage dan ook, socialisten, liberalen, milieubeschermers en politieagenten, avant-gardisten à tout prix en voorvechters van het van zijn betekenis losgezongen woord) niemand het in zijn hoofd zou halen Murrays uitzonderlijke kwaliteiten als dichter in twijfel te trekken.

Net als Margitt Lehbert, die als vertaler en later ook als uitgever van Rugerup Verlag een indrukwekkende reeks bundels en bloemlezingen uit het werk van Les Murray heeft gepubliceerd, ben ik sinds die eerste kennismaking in 1994 steeds meer in de ban geraakt van zijn poëzie. De tweetalige bloemlezing De planken kathedraal (2013) is daar het voorlopige resultaat van. Helaas kon Murray, die de afgelopen decennia bijna elk jaar een paar weken in Europa op tournee ging, de presentatie van dat boek niet zelf bijwonen: wegens de ziekte van zijn vrouw (een knieoperatie) en de bosbranden die in dat jaar ook Bunyah bedreigden, moest hij de reis naar Nederland en de geplande optredens in Den Haag en Amsterdam afzeggen. Des te verheugender is het dat Liter hem dit jaar heeft benoemd tot ‘eregast’ en bereid is in de komende nummers telkens een ruim aantal pagina's te reserveren voor vertalingen van en beschouwingen over zijn werk.

Komend voorjaar verschijnt Murrays nieuwste bundel, Waiting for the Past. 64 gedichten, waarvan er zes al waren opgenomen in De planken kathedraal onder de rubriek ‘ongebundeld, recent werk’. Zoals de meeste van Murrays bundels, is Waiting for the Past niet onderverdeeld in afdelingen of reeksen: het is een keuze uit de oogst van vier jaar, een bonte mengeling van alle genres en thema's die tot zijn palet behoren, even nonchalant gepresenteerd als een fruitschaal of een blik gemengde biscuits. De acht gedichten die Dorien de Vries en ik voor dit nummer hebben vertaald, geven daar een representatief beeld van: grotere thematische

[p. 6]

en formele contrasten dan die tussen ‘Jezus was genezer’ en ‘De kalketer’, tussen ‘Hantering van de nagelclipper’ en ‘Gezwel’ zijn nauwelijks denkbaar. Ze vormen in elk geval stuk voor stuk wezenlijke toevoegingen aan Murrays oeuvre, en het bewijs dat deze Australische ‘hersenboer’ - zoals hij zichzelf weleens gekscherend genoemd heeft - ook op zijn oude dag nog in staat is tot het schrijven van verrassende, springlevende poëzie. Dit in weerwil van de voorspellingen van sommige critici, die beweren dat de oude Murray zijn kruit zo langzamerhand wel verschoten heeft (aldus onder andere J.M. Coetzee, in een overigens zeer lezenswaardige hommage, ‘The Angry Genius of Les Murray’). Met name ‘Jezus was genezer’ en ‘Hantering van de nagelclipper’ - zo'n beetje de twee uitersten van onze selectie - zijn naar mijn idee voorbeelden van een nieuwe ontwikkeling in Murrays oeuvre: het eerste gedicht van een streven naar grotere eenvoud en directheid, het laatste, ondanks het uitbundige, typisch Murrayaanse taalgebruik, van eenvoud op een heel ander niveau: een (zelf?) portret van een mens die volledig opgaat in een welbeschouwd tragikomische, creatuurlijke worsteling met zijn eigen lichaam: ‘Het schuin opstaande hefboomroer / ketst af, misduimd, van de overkaak / bijt weer toe, en trimt a tempo / de haken van middelst loopwerk.’ Deze mens bestaat, net als het primitieve instrumentje dat hij tracht te hanteren, uit twee polen: niet zozeer ‘lichaam en geest’ als wel: handen en tenen, onderwerp en lijdend voorwerp, oftewel, bij de nagelclipper: kaak en overkaak. Tegelijkertijd is dit deemoedige genrestukje, dat je van een vooraanstaand dichter op leeftijd toch niet zo gauw zou verwachten, een soort memento mori: kever-bix zijt gij, en tot kever-bix zult gij wederkeren. (Bix is zowel in het Engels als in het Nederlands de benaming voor een soort schapenvoer in de vorm van kleine, harde brokjes...)

Wanneer ik me voorbereid op het vertalen van een gedicht van Murray overvalt me altijd weer een soort angst, die tijdens het werk vaak nog toeneemt of omslaat in fasen van totale moedeloosheid. Zoals bekend, is het vertalen van poëzie een variant op de taak die Sisyphus in de onderwereld werd opgelegd: je moet een steenblok, een taalbrok, naar de top van een berg rollen, naar de ijle hoogte waarop de brontekst zich altijd al bij voorbaat bevindt, stralend in zijn eigen ongenaakbare vanzelfsprekendheid. Je mag al blij zijn als dat blok weerspannig Nederlands op zeker moment niet helemáál terugrolt naar de voet van de berg, maar ergens halverwege de helling blijft liggen.

Toen die angst me in de laatste, duistere maanden van 2014 weer eens in alle hevigheid bekroop, had ik de gelukkige ingeving Dorien de Vries te vragen een aantal gedichten voor haar rekening te nemen. Met zijn tweeën is het allicht gezelliger duwen. We spraken af elkaars vertalingen van terughoudend commentaar te voorzien. Dit voornemen ontaardde al spoedig in zulke eindeloze discus-

[p. 7]

sies en de enthousiast ingebrachte en terstond weer verworpen vertaalvarianten volgden elkaar een tijdlang in zo'n hoog tempo op, dat we intussen werkelijk niet meer weten wie wat bedacht heeft en ons dus gezamenlijk ‘verantwoordelijk’ voelen voor de hele set. Een bizar hoogtepunt en treffend voorbeeld van de speciale waanzin waartoe ons vak soms kan leiden, vormde het moment waarop we tijdens een telefonische sessie probeerden het eens te worden over de betekenis van regel 12 van ‘Hantering van de nagelclipper’: hoe zit die man of vrouw nu eigenlijk? Het was een reuze geanimeerd gesprek over de vraag hoe en waarom je je eigen knieën bij het nagelknippen zou (moeten/kunnen) omarmen. Tot ik Dorien hoorde zeggen: ‘Wacht, ik leg even de telefoon neer!’ - kennelijk omdat ze de houding die volgens haar de logische uitkomst was van mijn interpretatie even wilde uitproberen. Toen pas besefte ik dat ik me zelf ook al in allerlei bochten had gewrongen om haar duidelijk te maken wat de dichter volgens mij bedoelde. Ik was er zelfs onwillekeurig bij op de vloer gaan zitten. Al met al hielp dit zotte gesprek ons niet direct verder met de duiding, laat staan de vertaling, van deze ene regel, maar dat werd ruimschoots gecompenseerd door het gevoel ons even heel sterk te hebben geïdentificeerd met die eenzame, monadisch over zichzelf gebogen gestalte.

ps Met de knie van Murrays vrouw gaat het inmiddels een stuk beter, de stafylokokkeninfectie is bedwongen (zie ook het gedicht ‘De kalketer’). Murray vertelde dit aan de telefoon, nadat ik hem weer eens ongegeneerd had belaagd met tekstuele vragen. Op de achtergrond hoorde ik de nieuwe honden van een nieuwe buurman blaffen. Een kleine tegenslag, zo voegde hij er stoïcijns aan toe, is alleen dat Valerie een paar dagen geleden haar enkel op drie plaatsen heeft gebroken. Nu is ze in het ziekenhuis van Foster, voor revalidatie, maar als dat ook achter de rug is, kunnen ze later dit jaar misschien toch samen afreizen naar Europa. Misschien. Murray hunkert ongetwijfeld naar dat moment. En indien alle Liter-lezers dit dappere echtpaar maar willen opnemen in een schietgebedje, gaat het vast lukken.