Liter. Jaargang 17

Succesverhaal

John Williams is de Europeesche rage van het moment, met Stoner, Butchers Crossing (uit respectievelijk 1965 en 1960, beide hier uitgegeven in 2013) en nu in 2014 met Augustus (geschreven in 1972). Williams was een min of meer marginale schrijver in Amerika, ook al won hij de National Book Award: weinig gelezen, academisch genegeerd. In Nederland kan hij ondertussen op onverdunde bewondering rekenen, en ook al heeft zo'n rage altijd een arbitraire component, het zijn hele sterke boeken. Geschreven in de langharige periode, maar nu kaal ook weer mag, valt de grote schoonheid van de ingehouden droefheid en de authentieke verbeelding van de karakters op. Stoner gaat over de emotionele ondergang van een literatuurprofessor met de ziel die het midden houdt tussen een beschaamde provinciaal en een tobbende dichter. Voor wie niet van ondergang kan genieten, is het misschien een beetje te treurig, hoe mooi ook verteld. Maar Augustus, over Caesar Augustus (van 63 voor tot 14 jaar na Christus) - decennialang leider en vormgever van het Romeinse rijk - zou zomaar eens een succesverhaal kunnen zijn.

De vorm waarin het boek gegoten is, is slim gekozen. De roman is een mengeling van brieven en dagboekfragmenten van Augustus zelf, van familie en vrienden, dichters en staatslieden uit de omgeving, maar ook van soldaten en personeelsleden die hem alleen in het voorbijgaan meemaken. Williams wisselt dus veel van perspectief, wat ook geldt voor de verteltijd, maar hij doet dat vaardig en gedoseerd. Hoewel we met de documenten jaren in de tijd heen en weer springen, is tegelijk de chronologische lijn vastgehouden en beweegt het verhaal gemiddeld genomen met de tijd mee.

[p. 69]

Zo maken we in het begin van het boek al een beslissend moment mee, door de ogen en uit de aantekeningen van Salvidienus, een jeugdvriend van Augustus die dan nog Octavius heet. Een moment uit het jaar 44 voor Christus, wanneer de jonge Augustus hoort van de moord op zijn begunstiger en adoptievader, Julius Caesar:

‘De boodschapper stort in, gaat zitten, en steekt zijn hoofd tussen zijn knieën. Het enige wat we horen, is het schorre gehijg van zijn ademhaling [...] Octavius heeft zich niet bewogen. Iedereen is stil. Hij rolt de brief langzaam open, hij leest - aan zijn gelaat is niets af te lezen. Nog altijd zegt hij geen woord. Na lang wachten richt hij zijn hoofd op. Zijn gezicht is bleek als wit marmer. Hij drukt mij de brief in de handen; ik kijk er niet naar. “Mijn oom is dood,” zegt hij, met een doffe, vlakke stem.’ (27)

Even later neemt Maecenas, een andere jeugdvriend van Augustus, het verhaal over in een brief aan de historicus Livius, gedateerd 13 voor Christus, ruim dertig jaar achteraf dus, maar over dezelfde vertelde tijd sprekend:

‘Want ons gevoel - of eigenlijk Octavius' gevoel, waarin we opgingen zoals een lezer in een gedicht opgaat - werd bepaald door de onvoorstelbare moord op Julius Caesar, een gebeurtenis die eigenlijk meer en meer het einde van de wereld leek te zijn, en het doel waarmee we kwamen, was het nemen van wraak op de moordenaars, voor onze eer en voor die van het land.’ (54)

Hier is een andere man aan het woord, jaren later, en met langere zinnen, maar toch wordt het verhaal min of meer ononderbroken voor ons uitgerold. De wisseling in de verteltijd, gecombineerd met de wisseling van spreker, geeft het geheel het gevoel mee van een documentaire, waarbij alle betrokkenen nog eens ondervraagd zijn, afgewisseld met beeldfragmenten waarin de hoofdpersoon zelf aan het woord komt; inclusief de originele kraak van de geluidsband eronder.

In deel een en twee ontrolt zich het drama van het leven van Augustus, direct en indirect verteld: de dichter Horatius schrijft een dankbare brief aan zijn vader; Brutus doet een diplomatieke poging de moord op Julius Caesar in het staatsbelang onder het kleed te vegen; Julia, Augustus' dochter, schrijft vanuit haar uiteindelijke verbanningsoord op een kaal eiland teksten die feministen tweeduizend jaar later de rillingen bezorgen; Marcus Antonius klinkt als een joviale man die vaak net de nuance mist; de ambitieuze Livia schrijft zich met alle geduld een ongeluk om Tiberius, haar zoon, naar het centrum van de macht te manoeuvreren; zus Octavia belooft zich loyaal voor de goede zaak in te zetten; Marcus Agrippa schrijft verslagen van zijn militaire en technische bijdragen, en langzaam krijgt Augustus alles in de hand. Deel drie bestaat dan voornamelijk nog uit de laatste brief van Augustus aan zijn laatste vriend Nicolaus van Damascus - die dan al twee weken dood is, maar dat weet Augustus nog niet. Daarna volgt nog de afrekening en de balans, waarin weer het moment langskomt waarop de jonge Augustus over de dood van Julius Caesar hoort. Maar nu van de andere kant gezien, beschreven door de man zelf, aan het einde van de rit:

[p. 70]

‘Hoewel het bijna zestig jaar geleden is, kan ik me die middag op het exercitieterrein herinneren, toen ik het nieuws ontving van de dood van mijn oom Julius. [...] Een van de bedienden van mijn moeder bracht me het nieuws, en ik weet nog dat ik het uitschreeuwde alsof ik pijn had [...] Maar op dat eerste moment, Nicolaus, voelde ik niets. [...] En toen ik alleen over dat veld liep en probeerde een gepast gevoel van verdriet en verlies bij mezelf op te wekken, was ik plotseling verrukt, zoals je overkomt als je paardrijdt [...] Ik kende mijn bestemming.’ (370-371)

Augustus wordt in dit boek overtuigend neergezet als een man met een bestemming, die hij handig, niet zonder fortuin maar zeker ook niet zonder politiek en militair talent, heeft nagejaagd. Dit is een boek over macht, over de balans tussen onze binnenwereld en onze ambities, over de keuzes die we maken en over wat dat betekent voor de vriendschap en de liefde. En over wat we er achteraf allemaal van vinden. Want John Williams (1922-1997) was ondertussen zelf een schrijver van vijftig jaar oud toen dit boek klaar was. Dat is uiteindelijk goed te horen aan Augustus, zeker in het laatste en derde deel van het boek.

‘Maar de man op leeftijd moet, als hij de hem toegewezen rol goed speelt, het leven als een komedie zien. Want zijn triomfen en zijn mislukkingen voegen zich aaneen, en de een is niet meer aanleiding voor trots of schaamte dan de andere, en hij is noch de held die zichzelf ten overstaan van die krachten bewijst, noch de hoofdpersoon die erdoor wordt vernietigd.’ (374)

Afgezien van mijn vermoeden dat juist hier de vertaler, die soepel werk geleverd heeft, met ‘en de een’ (of met het meervoud van triomf en mislukking, naar keuze) een steekje laat vallen: dit gevoel van afstandelijkheid, van onverschilligheid haast, na alle grote en historische gebeurtenissen, is dan toch de slotteneur van het boek. Het doet er allemaal niet veel toe, aan het einde van de reis. Alles heeft Augustus gegeven voor Rome, maar zijn grote liefde, zijn dochter, heeft hij moeten laten verkommeren op een eiland, om zich uit een ingewikkeld complot te redden. En zijn beste laatste gedachten, opgetekend in zijn laatste brief aan zijn laatste vriend, zijn voor de liefde in het algemeen en die voor zijn dochter in het bijzonder.

Subtiel is de epiloog, vier decennia na de dood van Augustus, Anno Domini 55. Philippus van Athene schrijft aan Lucius Annaeus Seneca, vanuit Napels:

‘En nu is onze nieuwe keizer iemand die als jongen door u is onderwezen [...] laten we tot de goden bidden dat Rome, onder Nero, uiteindelijk de droom van Octavius Caesar zal vervullen.’ (417)

En dus misschien toch wéér geen succesverhaal. Een prachtig boek.

John Williams (vert. Edzard Krol), Augustus. Lebowski, Amsterdam 2014 (1972), 448 blz., €19,95.

Menno van der Beek