Liter. Jaargang 17

[p. 52]

Nels Fahner en Janneke van der Veer in gesprek met Marjolijn van Heemstra
Dichten tegen de ontheemding

We hebben afgesproken in een café in Amsterdam-Noord, aan de rand van het water. De zon laat het ij schitteren. We zitten buiten, aan een picknicktafel. En dat terwijl het eind oktober is. Een wonder.

Het wonderlijke zit ook in het werk van theatermaker, dichter en godsdienstwetenschapper Marjolijn van Heemstra (1981). In haar nieuwe bundel Meer hoef dan voet staan gedichten met titels als ‘Over God’ en ‘Nog even over God’. Ze werd onlangs uitgenodigd om de Preek van de Leek te houden in de Amsterdamse Singelkerk. Ergens vonkt het dus, tussen Van Heemstra en het christelijk geloof, maar waar precies? En welke rol speelt geloof in haar werk?

Deze herfst toerde Van Heemstra, als theatermaker en acteur verbonden aan het Rotterdamse Ro Theater, rond met haar nieuwe stuk over het misbruik in de rooms-katholieke kerk: Als ik de liefde niet heb. Vanavond staat ze weer op de planken in Arnhem, zwanger en al, wat haar naarmate de voorstellingenreeks vordert steeds zwaarder valt.

‘Ik heb vaak het idee dat de verhalen en voorstellingen waar ik mee bezig ben een relatie onderhouden met mijn eigen leven’, zegt Van Heemstra. Ze vertelt over Als ik de liefde niet heb, waarin ze samenspeelt met Remy Jacobs, een priester die als kind door een priester misbruikt is. ‘Ik doe een stap terug tijdens de voorstelling. Ik stel vragen, maar het is zijn verhaal dat verteld wordt. Tegelijkertijd ben ik door mijn zwangerschap letterlijk ruimte aan iemand aan het geven.’

De voorstelling werpt niet alleen licht op de zwijgcultuur die in de katholieke kerk tot op de dag van vandaag voortduurt. Het is ook een spoedcursus christendom: Jacobs en Van Heemstra dragen tijdens de voorstelling een pop-up mis op, met de onderdelen van de traditionele katholieke mis.

Ben je door de samenwerking met een priester anders naar de katholieke kerk gaan kijken?

Ik blijf veel moeite hebben met het instituut van de rooms-katholieke kerk. Ik vind het wel dapper, een bisschop die met zijn boordje in de zaal zit om naar onze voorstelling te kijken. Maar tegelijkertijd is de kerk een enorm hiërarchisch systeem. Mensen kijken naar de bestuurslaag boven hen, naar de kardinalen, en die kijken op hun beurt naar de paus. Het is in mijn optiek een heel angstig systeem. Paus Franciscus is daar misschien qua persoon wezensvreemd aan, maar tegelijkertijd stemt hij in met de onfeilbaarheid die aan hem wordt toegedicht.

[p. 53]

Ga je zelf ook naar een kerk?

Ik ben wel een tijdje naar de Singelkerk (in Amsterdam, red.) gegaan, toen ik nog studeerde. Een doopsgezinde kerk. Deze kerk heeft geen kinderdoop, en daar ben ik zelf ook tegen. Er zitten te veel dingen in het geloofssysteem die bij mij tegenspraak oproepen. Aan de ene kant is er bij de katholieken het mysterie, dat me aanspreekt. Tegelijkertijd is alles dichtgetikt. Bij de doopsgezinden is misschien ook weer veel onbepaald. Wat houd je dan nog over?

En ergens in het midden?

Het midden is te saai voor mij, ben ik bang.

Geloof je in God? Welke voorstelling maak je je daarbij?

Dat is natuurlijk een gigantische vraag. Wie is God, ik heb ooit in een college gehoord dat het een Germaans woord is dat betekent ‘de aangeroepene’. Dus eigenlijk een leeg woord. Iets dat eigenlijk niet bestaat, en tegelijkertijd wel bestaat omdat je het nodig hebt. Er zijn een aantal mystici die me boeien, zoals Jan van het Kruis. Ik ben helemaal geen kenner, overigens. Wat me aanspreekt is de tegenstrijdigheid: dat het geloof onmogelijk wordt, en er dan toch is. Dat onmogelijke dingen toch kunnen, daar bevraag ik ook Remy op in Als ik de liefde niet heb. Dat hij gelooft, ondanks alles wat er met hem gebeurd is.

Voor je nieuwste bundel verbleef je veel in ruimtevaartcentrum esa in Noordwijk. Waarom die plek?

Ik werd gemotiveerd door die plek omdat ruimtevaart me inspireert. Ik zocht een plek om erover te schrijven. Je verwacht bij een ruimtevaartcentrum het centrum van de wereld, maar het ligt zomaar ergens in de duinen en is eigenlijk heel klein en afgelegen. Het illustreert de knulligheid van de mens ten opzichte van het universum. Er staan veel nagebouwde ruimtevaartuigen, die eruitzien alsof ze door een brugklasser zijn gemaakt. Ongelooflijk dat zoiets wordt gebruikt om de maan te bereiken. Wat me aantrekt in de ruimtevaart is dat het onbeantwoordbare vragen oproept. Hoe groot het is, en hoe relativerend.

Het is zover, we komen [...]
We komen van nabij de zon,
onze levens zijn kort
en we branden van verlangen.
Leeg zijn onze geheimen,

[p. 54]

‘Wat me aanspreekt is de tegenstrijdigheid: dat het geloof onmogelijk wordt, en er dan toch is’ (foto: Koos Breukel).

[p. 55]

 

ontoereikend onze taal,

 

we hebben geen woorden

 

voor het einde, geen

 

enkel talent voor sterven,

 

maar ons hart is wijd en rood

 

als een watermeloen.

 

Bekijk ons 's nachts, wie

 

één mens ziet slapen

 

ziet ze allemaal,

 

en vergeef ons onze verhalen,

 

die smal zijn als slootjes,

 

ver van de zee. [...]

De regel ‘vergeef ons onze verhalen’ doet denken aan het Onze Vader. Kun je het gedicht ook als een gebed lezen?

Ja, zeker. Als een soort gebed dat iets voorlegt aan iets groters. De Marsbewoner, in dit geval. Het is misschien geen schuldbelijdenis, maar het gaat wel over het falen en het verlangen van de mens.

In het gedicht wordt onze taal ‘ontoereikend’ genoemd. Probeer je daar in je poëzie een tegenwicht aan te bieden?

Dat probeer ik wel te doen. Ik ben bezig met de vraag hoe we eenheid kunnen vinden in de veelheid. Ik hoop dus werkelijk dat die watermeloen iets met het hart te maken heeft. Ik probeer verbanden te ontdekken. Ik ben blij als dingen wat met elkaar te maken hebben, dat maakt ons minder ontheemd. Zeker als je niet meer in een God gelooft, dan blijft het verlangen. Je wilt graag gezien worden, gekend.

Wanneer is een gedicht af volgens jou?

Nooit. Het gebeurt nog weleens dat ik, terwijl ik aan het voorlezen ben, nog dingen verander. Een bundel is een tijdelijke weergave van waar je werk dan is. Misschien is dat ook omdat ik niet zo vormelijk dicht. Ik heb bewondering voor dichters die boetseren, van lettergreep naar lettergreep. Mij lukt dat alleen in een heel beperkt aantal gedichten. Bij mijn nieuwste bundel Meer hoef dan voet heb ik wel veel meer nagedacht over de compositie van de bundel dan bij mijn debuut. Het is ook een kwestie van smaak. Ik houd van veelheid, dat het alle kanten op knalt. En dat daar dan een grote lijn in te ontdekken valt. Ik ben meer van het uitzoomen dan van het inzoomen.

[p. 56]

Aan welk gedicht in Meer hoef dan voet heb je het langst gewerkt?

‘Voorvader in Oorlogstijd’ is een heel oud gedicht. ‘Dooier’ ook. Dat is het oudste gedicht. Het gaat over een abortus. Hoe maak je daar poëzie van? Nu staat het er zoals ik het wil zeggen. Dat heeft heel lang geduurd. Het heeft nu ook een plek gekregen in de afdeling met gedichten met verwante thema's, over vrouwen, geboorte.

Is dit gedicht je ook het dierbaarst?

Ik was wel het meest opgelucht dat het er was. Het titelgedicht, ‘Meer hoef dan voet’, is me geloof ik het meest dierbaar. In sommige gedichten zit zo heel precies wat je wilt zeggen. ‘Slaapdagboek’ is me ook heel dierbaar. Ik schrijf veel 's nachts. Vooral in de vroege ochtend, vanaf een uur of vier. Als je eenmaal wakker bent, blijf je wakker. Ik volg het advies van een slaappsychiater: sta gewoon op, begin aan je dag. Je stort vanzelf een keer in slaap. En dat is uiteindelijk ook zo.

In je roman De laatste Aedema staat de hoofdpersoon aan het eind van een Fries, adellijk geslacht. Je bent zelf ook barones. Wat doet zoiets met je identiteit?

Je bent je zeer bewust waar je vandaan komt. Het geeft een bepaalde hechtheid te weten dat je in een lange lijn staat. Het maakt dat je je minder snel wankel voelt, je bent geankerd. Dat is althans mijn ervaring, dat komt ook omdat ik een prettige familie heb.

Kunnen Bijbelverhalen ook zo'n ankerpunt vormen?

Ik ben niet erg christelijk opgevoed, maar ik denk dat Bijbelverhalen dat bij uitstek doen, verankeren. Bijbelverhalen zijn oerverhalen, ze komen telkens terug.

Je eerste dichtbundel heeft als titel Als Mozes had doorgevraagd. Waarom?

In het Oude Testament vind ik Mozes een heel interessante figuur. Alleen al omdat hij uiteindelijk niet aankomt in het beloofde land. Dat is zo tragisch. En ook: Mozes die zijn gezicht bedekt omdat Gods licht zo fel is. Dat wat echt goddelijk is, valt misschien wel samen met het eind van het leven. Sommige dingen zijn onvindbaar. Die kun je alleen omcirkelen in gedichten.

In het gedicht ‘Nog even over God’, hieronder afgedrukt, zet je dat ‘wat ooit compact in een paar parabels paste’ tegenover moderne technische vindingen. Is het moderne leven nodeloos complex?

Wel complex. Of het nodeloos complex is weet ik niet. Bijbelverhalen roepen de vraag op of je uiteindelijk niet genoeg hebt aan een paar contradicties en vra-

[p. 57]

gen. Dat je weer beseft: oh ja, het gaat eigenlijk over liefde. Het zijn verhalen die verteld moeten blijven worden.

Dus dit, zegt Genesis, is God. Deze droge handen,
een smalle mond vol brood, haastig naar binnen gepropt
op weg naar de tram, zweet op de bovenlip, op een knie
het blauwe waas van een val. Het enige waarover niet
gezegd werd dat het goed was of voltooid maar: geschapen
naar zijn evenbeeld, het enige dat hunkerend
naar waardering achterbleef.

Wat gebald in de geschriften lag ligt losgepeuterd voor ons,
van de grondstof van wonderen zijn flatscreens gemaakt,
operatietafels, deeltjesversnellers, deze tram mirakelend over de
Kinkerstraat, en hoewel ik niet geloof in alles wat geschreven staat
valt er met enige zekerheid te zeggen dat Genesis gelijk had, dit hier
is de schepper, starend door het tramraam naar een stad
vol zelfgemaakte masten en stekkers.

We moeten een gegeven god niet in de bek kijken, maar
wat opvalt is vooral de twijfel of het niet omslachtig is, al die
stekkers, al die masten in de zinderende leegte, omdat alleen lijkt
uitgebreid wat ooit compact in een paar parabels paste. En behalve twijfel:
de verbazing over wat omhoogklimt uit de goddelijke borst, klimt
als een mot naar een lamp, als een zacht gebed -

dit verlangen naar een hand
die de boel bijeenveegt, omsluit,
goedkeurend knikt.