Liter. Jaargang 17

De religie van g.o.d.

In het prachtige aan Czeslaw Miłosz gewijde Liter-nummer (Liter 42, 2006) staat een mooi artikel van Hilbrand Rozema met daarin een citaat uit Geboortegrond (1982) dat te denken geeft. Ik keer er regelmatig naar terug. Volgens Miłosz is het een Poolse trek om te denken dat God ‘persoonlijk intervenieert in de zaken van de Geschiedenis’. God staat aan de kant van de rechtvaardigen. ‘Met die overtuiging hebben de bewoners van dit land zich meer dan eens in een hopeloze strijd geworpen om zich vervolgens te verwonderen over het feit dat God niet hielp en dat ze toch verloren hadden, hetgeen echter hun geloof in de uiteindelijke overwinning in geen enkel opzicht aan het wankelen bracht.’

Ik ben geen Pool, maar deze ervaring van ambiguïteit is mij niet vreemd. Als ik me niet vergis herken ik hem ook in de Handelingen van de Apostelen. Waar de een de ervaring van de Geest ervoer, zagen anderen weinig anders dan openbare dronkenschap.

Deze ambiguïteit is naar ik vermoed wezenlijk voor de ervaring van geloof in de christelijke traditie, ook bij de grote vertegenwoordigers ervan. In diezelfde traditie daarentegen - en dat is wat wonderlijk - is in het denken over de Schepper van hemel en aarde van deze ambiguïteit veel minder sprake. God is in de geschiedenis van de metafysica alles wat wij niet zijn. Een wezen dat volledig in zichzelf rust en aan zichzelf genoeg heeft. Deze God is sinds Nietzsches ‘toller Mensch’ gelijk de god Dagon uit het Richteren-boek in gruzelementen gevallen.

Wat wil dan met de ‘code g.o.d.’ - Achterberg - nog gezegd zijn? Niets, zegt men in verlichte kringen. We leven in het tijdperk van de wetenschap. We zijn moleculen en we weten het. Wel is er het verlangen. Zoals in een onovertroffen passage in Tommy Wieringa's Dit zijn de namen commissaris Pontus Beg afdaalt in de mikwe om zich te reinigen, om zich onder te dompelen. ‘Wie zich in de mikwe onderdompelt, wordt een nieuw mens. Hij krijgt een nieuwe ziel [...]. Wat een aangename, troostende gedachte... Zijn oude ziel afleggen, dat rafelige, versleten ding, er een nieuwe voor in de plaats krijgen. Wie wilde dat niet? Wie zou zoiets afwijzen?’

[p. 76]

Tegenover het verlangen staat het zwijgende heelal, het wetenschappelijke wereldbeeld. Daarvan zijn de wijsgeren Theo de Boer en Ger Groot diep doordrongen. Volgens de laatste heeft de kosmologie duidelijk gemaakt dat ‘er in het heelal geen hemelsferen zijn’, dat de fysica ‘de werkelijkheid beschrijft als een spel van blinde krachten’ en is er in de ‘biologische natuur geen welwillend plan maar een chaotisch proces van soms wrede levensdrift werkzaam’.

Maar ook bij De Boer en Groot kruipt het verlangen waar het niet gaan kan - en is verlangen niet verwant aan vermoeden, waarvan de subtiele theoloog Oepke Noordmans zei dat het hoort tot de liefste kinderen van het geloof? Denkend - het zijn tenslotte wijsgeren, geen dichters - proberen ze in het tijdperk na de metafysica over geloof te spreken. De God van de metafysica is voor hen een projectie, wat niet wil zeggen dat er over religie niet meer te spreken valt. Wel degelijk, al is het een zoeken en tasten, als ontdekkingsreizigers in onontgonnen gebied. Daarin bewandelen ze verschillende wegen, maar blijven elkaar, soms wat uit de verte, van hun ontdekkingen verhalen. Ze doen een beetje denken aan de Emmaüsgangers.

Theo de Boer zoekt in het spoor van de joodse denkreus, Emmanuel Levinas; voor deze gereformeerde domineeszoon duidelijk een van de gidsen op de eigen levensweg. Voor De Boer is steen des aanstoots een begrip van God zoals hij dat aantreft bij Dante, in zijn Divina Commedia: ‘O eeuwig Licht, dat slechts berust in uzelf, slechts uzelf kent, en aldus, gekend en kennend, uzelf bemint en toelacht’. Is er enig contact mogelijk met deze God? Slechts in de vorm van schouwen, ‘more geometrico’, ‘als een inzicht in verhoudingen en getallen’. De westerse theologie blijkt diep verwant aan de Griekse filosofie, die zich vooral kenmerkt door een uiteindelijk theoretische en abstracte manier van denken over de werkelijkheid. Met deze denkwijze breekt nu de levensfilosofie - door De Boer een copernicaanse wending genoemd - in de negentiende eeuw radicaal. De ervaring dringt zich op dat het overgeleverde denken het leven geen recht doet. Het concrete leven is niet abstract. Het leven is geen ding of een voorwerp en kan dus ook niet als een ding of een voorwerp beschreven en begrepen worden. Dat geldt niet minder voor de Bron van alle leven. Hier is een vergelijking met de impressionisten op haar plaats. Schilders als Monet wilden schilderen ‘en plein air’, in de open lucht. Ze wilden de stemming die een landschap opriep op het doek toveren. Zo wil de levensfilosofie en in haar spoor de fenomenologie het volle leven weer op de wijsgerige tong proeven. En dat kan niet meer in de overgeleverde categorieën.

De Boer situeert Levinas in het spoor van Pascal, Hamann en Kierkegaard. Denkers die niet spreken over God als een ver, ontoegankelijk Licht, maar als een Persoon die zich laat ‘ontledigen’ (kenosis) en intreedt in de geschiedenis van de mensen. Niet de rede heeft het laatste woord, maar de hoop dat er iets ‘in de kosmos uitstijgt boven de survival of the fittest van Darwin’. Daar waar we niet meer strijden met anderen, openbaart zich een spoor van de gans Andere. De literatuur van de heilige Schriften getuigt hiervan. In de theologie moet het vooral gaan om het spellen van deze Schriften. Dan valt voorzichtig het woord transcendentie te gebruiken.

Groot staat op een ander been. Hij is er niet van overtuigd dat het in het spoor van De Boer nog nodig is om van religie te spreken. Wordt religie bij De Boer uiteindelijk

[p. 77]

geen ethiek? En ethiek, dat is toch niet alleen een zaak van religieuzen? Daarnaast, als de heilige Schrift literatuur wordt, waarin wordt dan het verschil duidelijk met andere grote literatuur? De Bijbel literair vindt Groot slechts een tijdelijke uitweg. Het mag een manier lijken om de metafysische God te omzeilen, uiteindelijk ‘slaat haar godsdienstige betekenis te pletter op de Charybdis van de literaire fictionaliteit’.

Groot gaat voor anker bij het ritueel, de handeling. In een fijnzinnig betoog laat hij zien hoe ook het moderne, wetenschappelijke denken steeds meer naar binnen is gegaan, een vorm van idealisme is geworden, in de wijsgerige betekenis van dit woord. Extreem gezegd wordt de wereld in de moderniteit door ons brein, door onze voorstellingen, geconstrueerd. En wel zo, dat die wereld zich steeds meer aan ons voorstellingsvermogen onttrekt. We kunnen er vrij letterlijk steeds minder bij.

Tegelijk meldt er zich onder onze neus een fenomeen dat hier inbreuk op maakt. Dat is religie. Het hardnekkig voortleven van religie in een wereld ‘die met de vooronderstellingen daarvan korte metten denkt te hebben gemaakt, wijst diezelfde wereld op de tekortkomingen van haar eigen denkkader’.

Groot leeft, meer dan De Boer, met de gespletenheid van de moderniteit. Denkend weten we dat het universum geen thuis biedt - de hemel is leeg. Terwijl we in ons dagelijks leven dit thuis-zijn wel degelijk kunnen ervaren. Hier valt Groot het woord ‘transcendentie’ in. Niet ethisch, zoals bij De Boer, en niet traditioneel metafysisch. ‘De transcendentie die ik op het oog heb is die van Sartre: het loutere bestaan van een materiële wereld die zich uitspreidt aan gene zijde van mijn autonomie.’ Groot is daarom - in zijn denken nog steeds atheïst - onlangs weer ter communie gegaan.

In het Nederlandse taalgebied is nog een derde denker die zich net als De Boer en Groot een spoor baant in het denken over God na het einde van de metafysica. Ik doel op Gerard Visser, schrijver van het prachtige essay Niets cadeau. Een filosofisch essay over de ziel (2009). Visser probeert woorden te vinden voor de ervaring waarmee De Boer zijn essay afsluit. Hij citeert dan een fraaie strofe uit ‘Ego Flos’ van Guido Gezelle (1898):

Dan zal ik voor
O neen niet voor uwe oogen
Maar naast u, nevens u,
Maar in u bloeien zaan

Zou het kunnen dat Gezelles dichterlijke verwoording van het geheim van de vernieuwing van het leven een ervaring is die ons het woord transcendentie te binnen brengt? En misschien wel de ‘code g.o.d.’ ontsluit? Visser komt mijns inziens het verst van de drie genoemde denkers, in het spoor van een middeleeuwse mysticus, Meister Eckhart.

Theo de Boer & Ger Groot, Religie zonder God. Een dialoog. Sjibbolet (Oratio), Amsterdam 2013, 119 blz., €17,95.

Herman Oevermans