Liter. Jaargang 17

[p. 62]

Menno van der Beek
Thou shalt not read the Bible for its prose

Bovenstaande titel is een iets samengetrokken waarschuwing, ongetwijfeld ironisch bedoeld, van de dichter W.H. Auden: het is een aanhaling uit ‘Under which Lyre’ (1946). Maar misschien is het wel een bijzonder bruikbaar advies: kan men hen die de Bijbel - die afwisselende en draagbare bibliotheek - terug proberen te brengen tot een lang stuk behapbaar proza, wel in de leunstoel tegenover zich dulden?

In 2004 verscheen De Nieuwe Bijbelvertaling, de nbv, onder de steekwoorden ‘brontaalgetrouw’ en ‘doeltaalgericht’. Duidelijk was daarmee dat de vertaling zich tussen die polen beweegt. De vertaling werd een groot succes in de kerken en onder dagelijkse gebruikers, en wist zich in korte tijd tot de standaardvertaling te verheffen: als nrc Handelsblad de Bijbel een keer citeert, gebeurt het in deze vertaling. De nbv werd door een groep deskundigen en meelezers in een meerjarig project geconcipieerd. Maar het werk kan ook door een enkel hardnekkig genie gedaan worden: Pieter Oussoren deed er dertig jaar over; ook zijn vertaling, de Naardense Bijbel, verscheen in 2004. Zijn vertaling was concordant: woord voor woord, waar maar enigszins mogelijk. Brontaalgetrouw tot en met, tot het punt waar ik deskundigen heb horen klagen over het geweld dat hij het Nederlands soms moest aandoen om er de Hebreeuwse constructies in gewrongen te krijgen. Maar wie de Naardense leest, weet exact wat er stond in het Hebreeuws en Grieks en hoe.

Nu is er dan, wederom van het Nederlands Bijbelgenootschap, de Bijbel in Gewone Taal, de bgt. Niet dat de nbv al aan vervanging toe was, maar ditmaal ligt het accent nog meer op ‘doeltaalgericht’: ‘De meest leesbare Bijbel die ooit in het Nederlands gemaakt is’, zegt de achterflap van het boekje met een eerste proeve van de teksten. Prachtig uitgevoerd, met verhelderende, in subtiel blauw uitgevoerde tussenkopjes, en inderdaad, in zeer duidelijke taal. Valt direct op als men thuis is in het boek en Paulus aan het woord hoort in bijvoorbeeld zijn brief aan Rome, veertiende hoofdstuk:

Geloof je dat je alles mag eten? Prima. Maar denk niet dat je beter bent dan iemand die geen vlees eet. Geloof je dat je geen onrein vlees mag eten? Prima. Maar zeg niet dat het verkeerd is als een ander dat wel doet. Want bij God zijn jullie allebei welkom.

[p. 63]

Dat is erg duidelijk. Bondiger geformuleerd dan Paulus tot nu toe deed. En heel goed voor te lezen, zonder dat aan de strekking van de mededeling gesleuteld is. Spannender wordt het ongetwijfeld als de vorm deel gaat uitmaken van de boodschap, bij poëtischer formuleringen. Zoals, bijvoorbeeld, in de Psalmen. Neem de eerste regels van Psalm 23:

De Heer zorgt voor mij,
zoals een herder voor zijn schapen zorgt.
Hij geeft me alles wat ik nodig heb.

Hij leidt mij,
zoals een herder zijn schapen leidt
naar groen gras en fris water

De nbv heeft hier:

De heer is mijn herder,
het ontbreekt mij aan niets.

Hij laat mij rusten in groene weiden
en voert mij naar vredig water,

Er zijn meer woorden nodig in de bgt. Dat is wel enigszins een trend: om compact en glashelder te blijven moet er soms een extra kort zinnetje bij. Ik maak me sterk dat in de bgt de poëzie ook verdampt is, al was er in de nbv ook al wel wat weg. Oussoren heeft voor het begin van deze Psalm:

De ene is mijn herder,
mij zal niets ontbreken;

in weiden vol groen vlijt hij mij neer,
hij voert mij mee naar wateren van rust;

Kan aan mij liggen, maar ik vind dat mooier. De vraag is, vermoedelijk, wat men belangrijk acht bij de lezing: de strekking, de bedoeling, de zegging of de precieze verwoording? Feit is dat met de bgt een mooi stel ontstaat: de Naardense Bijbel voor de liefhebber van de taal en de geïnteresseerde in de precieze zegging en de muziek van het Hebreeuws en het Grieks; de bgt voor wie het verhaal van de Bijbel in soepel Nederlands wil horen. Schaf u dus deze nieuwe vertaling aan en

[p. 64]

verheug u over de soepele taal. En bekruipt u in de bgt het vermoeden dat er een beeldende zegging is weg vertaald - en vaak zult u dan gelijk hebben - raadpleeg dan Oussoren. Gek genoeg is er voor de nbv, die beide probeert te doen en dus geen van beide doet, in feite geen vacature meer.

Bij wijze van experiment bij bovenstaande bewering een voorbeeld met een lastig stuk tekst. In het boekje met eerste teksten stond nog niet de worsteling van Jakob uit Genesis 32, maar voor Liter kregen we de vertaling bij wijze van voorpublicatie toegezonden. Hieronder de lezingen, achtereenvolgens van de Naardense Bijbel, bgt en nbv:

[Naardense Bijbel] Jakob blijft alléén achter; dan worstelt een man met hem totdat het morgenrood opklimt. Als hij ziet dat hij geen overmacht op hem heeft raakt hij hem in de holte van zijn heup;
zo wordt de holte van Jakobs heup ontwricht in zijn worsteling met hem.
Hij zegt: laat me los, want het morgenrood is opgeklommen;
hij zegt: ik laat je niet lost tenzij je me zegent!
Hij zegt tot hem: hoe is je naam? - en hij zegt ‘Jakob’, - hij licht de hiel!
Hij zegt: niet ‘Jakob’, - hij licht de hiel, zal nog worden gezegd als je naam, maar ‘Israël’, - vechter met God! - want gevochten héb je, met God en met mensen en je hebt overmocht!
Dan stelt Jakob een vraag en zegt: meld mij toch je naam!
Hij zegt: waarom eigenlijk vraag je naar mijn naam! - hij zegent hem daar.
[bgt] Jakob bleef alleen achter. Opeens was er iemand die met hem begon te vechten. Ze vochten totdat het ochtend werd. Toen de onbekende man merkte dat hij niet van Jakob kon winnen, raakte hij Jakobs heup aan. De heup schoot uit de kom.
De onbekende zei: ‘Laat me gaan. Het begint al dag te worden.’ Maar Jakob zei: ‘Ik laat u niet gaan. Eerst moet u mij zegenen.’
De ander vroeg: ‘Hoe heet je?’ Jakob zei: ‘Ik heet Jakob.’ De ander zei: ‘Voortaan heet je niet meer Jakob, maar Israël. Je hebt gevochten met God en met mensen. En je hebt gewonnen.’
Toen zei Jakob: ‘Vertel nu hoe u heet.’ Maar de ander zei: ‘Waarom vraag je hoe ik heet?’ Daarna zegende hij Jakob.
[nbv] Maar zelf bleef hij achter, helemaal alleen, en er worstelde iemand met hem totdat de dag aanbrak. Toen de ander zag dat hij het niet van hem kon winnen, raakte hij Jakobs heup aan, en daardoor raakte Jakobs heup tijdens die worsteling ontwricht.

[p. 65]

Toen zei de ander: ‘Laat mij gaan, het wordt al dag.’ Maar Jakob zei: ‘Ik laat u niet gaan tenzij u mij zegent.’
De ander vroeg: ‘Hoe luidt je naam?’ ‘Jakob,’ antwoordde hij. Daarop zei hij: ‘Voortaan zal je naam niet Jakob zijn maar Israël, want je hebt met God en mensen gestreden en je hebt gewonnen.’ Jakob vroeg: ‘Zeg me toch hoe u heet.’ Maar hij kreeg ten antwoord: ‘Waarom vraag je naar mijn naam?’ Toen zegende die ander hem daar.

De rolverdeling is bij Oussoren alleen voor de precieze lezer met de vinger erbij te volgen. Want wie is ‘hij’ en wie is ‘hem’, wie vecht er met wie en wie wint er? Terug puzzelend komt men eruit, maar een vechtende kluwen blijft het. Kan zomaar de bedoeling zijn geweest. En oeroud en belangrijk klinkt het ook.

In de bgt is de mist opgetrokken, en is het gevecht goed te volgen. Of het nog dezelfde heilige tekst is, dat is de vraag, maar het verhaal is duidelijk. De nbv laveert tussen beide uitersten en blijft dus enigszins onduidelijk zonder bezwerend te klinken. Met twee van de drie vertalingen is men dus ruimschoots voorzien van alles wat nodig is om de Bijbel te lezen.

Bijbel in Gewone Taal. De eerste teksten, Nederlands Bijbelgenootschap/Jongbloed, Haarlem/Heerenveen 2013 [voorpublicatie, de volledige Bijbel in Gewone Taal verschijnt oktober 2014].

Naardense Bijbel, Skandalon, Vught 2004.

De Nieuwe Bijbelvertaling, Jongbloed, Heerenveen 2007.