Liter. Jaargang 17

[p. 30]

Wilke de Braal
Stille schoonheid
Désanne van Brederode herlezen [2] - over de essays Stiller leven (1998) en Modern dédain (2006)

Als tiener projecteerde ik mijn romantische gevoelens graag op de stilste jongen van de klas. Het idee van ‘stille wateren, diepe gronden’ sprak mij erg aan. Er moest een hele wereld achter ‘hem’ schuilgaan, klaar om door mij ontdekt te worden. Maar wat zich onder zijn zwijgende oppervlakte verschool, gaf zich nooit prijs, en hij had het recht om te zwijgen. Afgezien van een enkeling, is dit recht in ons dagelijks leven volgens mij nooit erg populair geweest. We hebben het liever over ‘recht van spreken’. Spreken in de zin van: meepraten, discussiëren, communiceren. Schrijfster en filosofe Désanne van Brederode ziet dit spreken in haar essay Stiller leven, dat eind vorige eeuw verscheen, als een gevaar.

De tekst fungeert zelf natuurlijk net zo goed als een spreekmiddel, bedacht ik tijdens het lezen. Dit essay wil het belang van stilte aantonen met woorden. Maar, toegegeven: met lege pagina's kunnen we ook maar weinig beginnen. Misschien heeft Van Brederode gedacht: om de oorlog te kunnen winnen, moet ik met de vijand heulen. Bovendien, zo benadrukt ze in de inleiding: bewust leven en in navolging van de filosoof Kierkegaard onze innerlijke stem volgen, dat gebeurt niet door het lezen van een boekje, maar in ons eigen leven.

Kierkegaard heeft het ook over ‘openbaar worden’. Dat heeft niets te maken met Andy Warhols ‘fifteen minutes of fame’ die ieder van ons zou moeten hebben, maar veel meer met ‘je roeping volgen als individu’. Wat dat is, en vooral wat niet, probeert Van Brederode in haar essay te laten zien. Het gaat om bezinning, introspectie, het kunnen luisteren naar de sfeer tussen mensen - een terloops zinnetje waar een essay op zichzelf in verborgen zit -, het gaat ook om het openstaan voor de eigen verbeelding, stemmingen, herinneringen en het gevoel. Dat alles wordt overschreeuwd door de roep om van ons leven een verhaal te maken en ons te laten horen in het publieke debat. Zodra we dat als doel zien en niet langer als middel, miskennen we onze innerlijke wereld. Daarbij komt, schrijft de auteur, dat we ons (levens)verhaal zo objectief mogelijk willen vertellen en meteen even voorzien van een psychische duiding. Deze behoefte aan waarheid en echtheid laat zien dat we voor verbeelding geen plaats meer hebben. Ons verstand is overvoerd en onze innerlijke wereld is ondervoed.

In een wereld die door informatietechnologie beheerst wordt, is het vinden van goede voeding voor onze ziel steeds moeilijker, want ook immateriële goederen

[p. 31]

zoals vrijheid van meningsuiting en spiritualiteit worden inmiddels beheerst door de wetten van de vrije markt, schrijft Van Brederode vervolgens. Er zijn te veel ‘geestelijke waren’ om uit te kiezen, zodat we niet meer weten waarmee we onze innerlijke wereld moeten voeden. De filosofe redeneert in dit gedeelte van haar betoog vrij abstract, maar pakt daarna de heldere en aansprekende lijn weer op, met tal van herkenbare situaties. Niet weten of je naar de film wilt, naar een concert of thuis een boek wilt lezen. Bang zijn dat je dingen mist, maar ook de tijd willen nemen om je te verdiepen. Van Brederode roept op tot ‘geestelijke ascese’: stop het denken en het praten eens en stel je open voor je gevoel. Niet in de zin van emoties, maar gevoel als herinnering en verbeelding, sensaties en gemoedstoestanden. Deze oproep tot geestelijke soberheid klinkt zestien jaar na verschijnen eigenlijk nog veel pregnanter. Stel je voor dat we ons zouden onthouden van niet alleen tv, radio en e-mail, maar ook van telefoonberichtjes, van het checken van Facebook, LinkedIn, Twitter, Instagram, het weer, onze favoriete blogs, van het luisteren van alle mogelijke afspeellijsten via de online muziekdienst, van nieuwssites en satirische nieuwssites en alle reacties daarop, en ook van het online zoeken naar alle recepten die ooit ergens in de wereld zijn bedacht.

Overigens: Stiller leven is misschien één van de eerste, maar zeker niet de laatste tekst over het belang van stilte en verveling. Ook filosofe Joke Hermsen ziet in Stil de tijd (2009) ledigheid als bron van creativiteit. En ook in haar bundeling essays De ziel onder de arm (2013, besproken in Liter 70) borduurt Van Brederode voort op de ideeën uit Stiller leven, net als in een ander essay van haar hand, Modern dédain, dat in 2006 verscheen. De oppervlakkige manier waarop wij leven werkt ook door in onze ‘beleving’ - daar heb je het woord al - van kunst, schrijft de auteur daar. In de Volkskrant viel haar bijvoorbeeld een reclame op van het cjp voor klassiek toneel in straattaal: met de toon van een leraar die zonodig populair moet doen, maar waar zijn leerlingen snel genoeg doorheen prikken. Musea bedenken interactieve routes en opdrachten voor kinderen. Schrijvers en dichters moeten op tournee langs bibliotheken, boekhandels en buurthuizen. En ook spruitjes, ja die groene bolletjes, zijn niet meer wat ze geweest zijn. Ze worden tegenwoordig korter gekookt waardoor ze frisser smaken, of gewokt in een oosterse saus zodat iedereen ze lust. Want dan smaken ze niet meer naar spruitjes. Wie nog die echte, onvervalste, bittere smaak op zijn tong wil proeven, moet naar de natuurvoedingswinkel aan de andere kant van de stad. Of ze zelf kweken op het balkon, zouden we tegenwoordig zeggen. Allemaal voorbeelden van modern ‘dédain’. Je zou ook kunnen zeggen: ‘laatdunkendheid’ of ‘minachting’. Had je ‘vroeger’ kennis nodig om een schilderij te kunnen waarderen, tegenwoordig hoef je alleen maar te kijken, te genieten en te voelen. De grenzen tussen ‘hoge’ en ‘lage’ cultuur zijn komen te vervagen.

[p. 32]

Kon ik me bij het lezen van Stiller leven goed inleven in het verlangen om onze innerlijke stem te volgen, Modern dédain lijkt op het eerste gezicht wat ongezellig van toon. Soms krijg ik het idee dat de scheidslijn tussen cultuurpessimisme en nostalgie niet helder is en dat de goede oude tijd waarnaar verlangd wordt helemaal nooit heeft bestaan. Maar Modern dédain daarmee afdoen zou wat al te gemakkelijk zijn. Wat me bijblijft is de redenering dat als kunst niet moeilijk meer is, als je er geen moeite voor hoeft te doen, het ook geen waarde heeft. Schoonheid is nauw verweven met complexiteit en omgekeerd. Deze observatie is niet nieuw en zien we ook terug in een ander cultuurkritisch boek uit 2006: De barbaren van de Italiaan Alessandro Baricco (in Nederland verschenen in 2011). Volgens Baricco hoopt de beschaafde burger door inspanning door te dringen tot de essentie van de dingen. De barbaar, die de oude beschaving wil vernietigen, gaat liever op zoek naar oppervlakkige ervaringen die onmiddellijk ‘spectaculair’ zijn: hij is letterlijk en figuurlijk een ‘surfer’. Baricco trekt de ‘mutatie’ in cultuur, zoals hij het noemt, breder met beschouwingen over zowel wijn en voetbal als over Google. Van Brederode - die het vergeleken bij de tweehonderdvijfendertig pagina's van Baricco bij een kort pamflet hield - richt zich vooral op de veranderingen in de beleving van kunst en zoekt de oorzaak in sociale mobiliteit: waar kunst voor de Tweede Wereldoorlog voornamelijk het domein was van de elite, moest na de oorlog ook de arbeider ‘verheft worden’. Het was dit op zich goede ideaal dat in de jaren zestig doorschoot en het begrip ‘authenticiteit’ in het zadel hees. Authenticiteit werd een doel op zich. Treffend is Van Brederodes voorbeeld van het schoolkind dat een paar krassen op een papier zet als de opdracht is om een huis te tekenen en daarvoor niet wordt gestraft, maar juist geprezen. In het onderwijs werd kunst ‘een therapeutisch middel om emoties boven tafel te krijgen en ze vervolgens te reguleren. De aandacht voor traditie, voor vorm en stijl, verdween.’

De interessante vraag na lezing van Modern dédain is of de beweging die de filosofe beschrijft, zich heeft doorgezet. Of valt het allemaal wel mee? Sommige programma's op tv hebben heus wel aandacht voor kunstobjecten op zichzelf en er zijn nog steeds kwaliteitskranten met dito kunstpagina's, zou je tegen Van Brederodes ietwat sombere kijk in kunnen brengen. Aan de andere kant, en dat is maar een voorbeeld, komt het Rijksmuseum met de nieuwe tentoonstelling ‘Art Is Therapy’, waar de nadruk ligt op het therapeutische effect van kunst. Het gaat er niet om waar het kunstvoorwerp vandaan komt of wie het heeft gemaakt, maar om het genieten ervan. ‘Wat [kan] het voor de museumbezoeker [...] doen op de gebieden die ons allemaal persoonlijk aangaan: liefde & relaties, werk, status, herinnering en sterfelijkheid’? Misschien wordt het tijd dat Van Brederode een vervolg schrijft op haar boeiende essay.