Liter. Jaargang 17

Rite de passage

Wie Hans Faverey wel eens bezig heeft gezien in een Dode Dichters Almanak-uitzending van de vpro heeft nog maar nauwelijks een idee van deze man en zijn poëzie. In beeld is een zeer beschaafd ogende, zacht zijn verzen voorlezende dichter met een grijze spencer aan, die de woorden en de ideeën op een nieuwe manier achter elkaar zet. Men moet die voorgelezen verzen daarna nodig op papier zien, om er al lezend en herlezend langzaam in te komen. Faverey oogt op het scherm als een man die helemaal opgaat in de tekst. Hij leest daar bijvoorbeeld het gedicht ‘De Schildpad’ voor, kijkt tot en met het einde van de korte opname alleen maar in het boek zonder één keer in de camera te kijken, en zegt na de lezing, de ogen nog op de bladzijde: ‘...dit komt uit de reeks...’, bladert terug, nog steeds zonder op te kijken, en zegt ‘...“De schildpad”...’ Glimlach, fade-out, terwijl Faverey zijn blik op de titel van de reeks in zijn boek houdt. Een dichter die het contact met zijn lezer buiten de tekst niet nodig heeft, zo lijkt hij daar.

Dichter en classicus Piet Gerbrandy heeft als onderdeel van een rij essays in mooie kleine boekjes, uitgegeven door Huis Clos, een studie over Faverey geschreven. Hij betoogt daarin ontspannen, persoonlijk en belezen een aantal zaken over de poëzie van Faverey, die hij daarna ruim met besproken voorbeelden illustreert. Maar eerst, en dat is alleen maar redelijk, laat hij de dichter zelf aan het woord met het eerste gedicht uit de reeks ‘Drempels’: ‘Eerst als alles is gerangschikt / en alle dingen hebben plaatsgevonden, // treedt wanorde aan het licht. // Er steekt een wind op die zich verheft / tot storm en nergens staat beschreven / in de boeken die zich nu sluiten, // haast oesters.’

Daar vandaan ontwikkelt Gerbrandy zijn theorie, niet te bang om met de grote vragen te beginnen: ‘Waartoe schrijven als je ook zou kunnen zwijgen? Een antwoord zou kunnen luiden: opdat er iets is.’ Gerbrandy is een groot bewonderaar, maar: ‘Faverey's populariteit is geenszins vanzelfsprekend, want een groot deel van zijn oeuvre lijkt te bestaan uit koude, ontoegankelijke constructies.’ Vanwaar dan zijn niet geringe populariteit bij de poëzielezers van nu? ‘Ongrijpbaarheid kan de aantrekkingskracht van deze poëzie ten dele verklaren.’ En Gerbrandy suggereert dat een ander deel van de kracht van dit schrijven zou kunnen zitten in de muzikaliteit van Faverey, die de haast inhoudsloze vormkunst van de muzikale compositie zou hebben nagestreefd. De humor is een factor, en de meerduidigheid van Faverey - de godzoeker en de nihilist, de mysticus en de taalvorser. Maar het gaat verder.

Gerbrandy raakt aan Wittgenstein, de man die in zijn briljante jaren een geniale poging deed de hele filosofie terug te brengen tot een te begrijpen taalspel en vervolgens de rest van zijn leven die theorie weer onderuit probeerde te halen. Faverey heeft Wittgenstein gelezen, zoveel is duidelijk. Voor wie nog twijfelt: Marita Mathijsen, Mulisch-kenner, heeft de boekenkasten van Faverey geïnventariseerd, en gelijk ook maar

[p. 72]

zijn platencollectie. De taal moet ver buiten het normale worden opgerekt om iets te kunnen zeggen over dat waarover niets gezegd kan worden. En niet alleen Wittgenstein, ook Homeros en Heraclitus heeft Faverey gelezen. En, ‘anders dan de ijdele Mulisch’, verwerkt Faverey de Griekse mythen onnadrukkelijk in de verzen. Voor wie de verwijzingen herkent, ontstaat de broeder- en zusterband met de dichter, die het boek dat je ook gelezen hebt aanhaalt, maar een puzzel wordt het nergens.

Overigens is Gerbrandy wel erg streng voor Mulisch. Heeft Gerbrandy bijvoorbeeld eenmaal aangenomen dat een vers de christelijke kunst bezingt omdat het over een vastgespijkerde jongleur handelt, dan zal het afwaswater wel het bloed uit Christus' zijde verbeelden. Zulk gewaagd en geestrijk construeren en theoretiseren, niet aarzelend in het onwaarschijnlijke te leunen, deed mij op een plezierige manier aan Mulisch denken. Vooral als Gerbrandy halverwege zijn essay ook nog eens haast kabbalistisch en toch overtuigend met getallen gaat zitten goochelen.

Gerbrandy komt in zijn bewondering en analyse tot een driedeling in Faverey's werk. Eerst het vroege werk, toen hij niet gelezen en bewonderd werd omdat niemand hem verstond. Dan de middenperiode, waarin hij zijn meesterschap bereikt. En tot slot het afscheid in de laatste twee bundels, als hij moe en ziek is. Maar in alle fasen, betoogt Gerbrandy, is een man bezig met het verwoorden van de handelingen op de drempel van de verbijstering. Het zijn rituele daden, de gedichten van Faverey, in een nieuw geconstrueerde geheimtaal, nodig om de onzegbare onderdelen van de overgang te communiceren. Gebeden zijn het. En daarom kan zo'n man ook niet onderweg opkijken uit zijn boek.

Een aantal gedichten worden door Gerbrandy nagevlooid op hun Bijbelse en Grieks-mythische verwijzingen, en hij haalt die overtuigend en belezen voor het voetlicht, de lezer ondersteunend met een klein notenapparaatje achterin, dat wat mij betreft in de lopende tekst verwerkt had mogen worden. Maar het helpt wel: de geciteerde lastige gedichten van Faverey gaan langzaam een beetje open, omdat Gerbrandy kan laten zien waarom Faverey welk verhaal uit zijn boekenkast in zijn rituele teksten vervlochten heeft. Sommige coupletten van Faverey blijken haast cento's, van citaten slim aan elkaar geregen nieuwe teksten. Het teruggrijpen op oude woorden kan blijkbaar helpen voor wie op de drempel in het duister tast.

Voor wie Faverey beter wil leren begrijpen - en men is dat hem wel ongeveer verplicht, vind ik - is dit boekje een belezen begin, geestig en persoonlijk. Gerbrandy kan misschien behalve de in dit boek geslaagd uitgevoerde intellectuele greep naar het begrip van Faverey ook nog een andere route naar zielenrust overwegen: elke avond thuis een rondje door verschillende kamers lopen, dichtbundel in de hand, Faverey's zinnen murmelend. En dan zonder op te kijken uit het boek in vol vertrouwen precies op het goede moment over een drempel proberen te stappen.

Piet Gerbrandy, Een vlok duisternis - de poëzie van Hans Faverey als ritueel proces. Huis Clos, Rimburg 2013, 756 blz., €15,00.

Menno van der Beek