Liter. Jaargang 17

[p. 64]

Admiel Kosman
Over twee verborgen vrouwen
Vertaald door Menno van der Beek en Liesbeth Goedbloed

Ondanks het oude verwijt dat vrouwen altijd al gemaakt werd dat ze teveel zouden praten, is juist het zwijgen van de vrouw de geschiedenis door een feit dat niet weg te denken valt.

In zijn Poetica stelt Aristoteles het ondubbelzinnig vast: ‘Het is niet gepast, als een vrouw mannelijk is, of als ze de gave van het woord gekregen heeft.’ Velen zullen volhouden dat vrouwen in het verleden tot zwijgen gedwongen zijn, terwijl anderen zullen beweren, dat vrouwen de grote aandrang missen om hun bestaan op de voorgrond te manifesteren. En toch is het een bekend gegeven dat achter mannelijke kunstenaars vaak ‘zwijgende’ vrouwen te zien zijn. En verder geven de ‘sprekende’ mannelijke kunstenaars vaak zelf toe dat hun kunst uit de kracht van ‘zwijgzame’ vrouwen is ontstaan.

In deze bijdrage wil ik beweren dat we, als we van buiten af een blik op de landkaart van de moderne theologie werpen, twee van deze ‘zwijgende’ vrouwen zullen zien, die beiden zoveel geestelijke invloed op hun partner hadden, dat die daardoor uiteindelijk aangemoedigd werd te spreken. Onder hun invloed werden de twee belangrijkste modellen betreffende intermenselijke verhoudingen in het moderne theologische denken ontwikkeld. In de volgende uiteenzetting van de twee zienswijzen moet echter wel onderscheid gemaakt worden tussen het ontworpen model enerzijds en de verwerkelijking daarvan in de relatie van het paar onderling anderzijds.

De eerste van deze twee vrouwen is alleen met haar naam bekend, een naam die in de beroepsmatige gesprekken tussen filosofen regelmatig valt: Regina Olsen. Zij was de verloofde van Søren Kierkegaard. De tweede is de vrouw van Martin Buber: Paula Winkler. Hoewel de naam van Regina Olsen dus bekend is, is weinig bekend over haar persoon. De bekende Deense filosoof werd in zijn jonge jaren verliefd op haar. En voor hij zich op een theologisch seminarie inschreef om tot dominee te worden opgeleid, verloofde het paar zich. De belangrijkste reden dat Regina zich een plaats in de geschiedenis van het westerse denken heeft veroverd ligt in het feit dat Kierkegaard later besloot niet met haar te trouwen. Het was een beslissing die met veel geestelijk lijden gepaard ging en daaruit ontstonden sommige van zijn diepe en moderne theologische gedachten.

Paula Winkler, aan de andere kant, die in 1877 als Duitse katholiek geboren

[p. 65]

werd in München, werd een lang gemeenschappelijk leven met Martin Buber, haar man, gegund. Ze stierf in 1958 als gelovige jood en als Israëlische.

Waarom nam Kierkegaard afstand van Regina en liet hij zijn liefde voor haar geen tastbare vorm krijgen, terwijl Buber en Paula voor een gemeenschappelijk leven kozen? Kierkegaard schreef zijn boeken doorgaans onder pseudoniem. De ‘schrijver’ van het bekende boek Vrees en beven is Johannes de Silentio - Johannes de zwijgende. Johannes zwijgt, omdat hij het religieuze geloof van Abraham niet verklaren kan: hij kan niet verklaren wat Abraham met al zijn geloof van een mogelijke moordenaar onderscheidt, iemand die zijn eigen zoon geweld aandoet.

Kierkegaard denkt dat alleen de enkeling die het totale morele denken op menselijk niveau achter zich laat en zich volledig aan God toevertrouwt, beloond kan worden met geloof. Fragmenten uit Vrees en beven wekken de indruk dat Kierkegaard zich als de ridder van de onthechting presenteert, als iemand die zijn liefde voor Regina aan God offert, om daarmee op Abraham te lijken, die bereid is zijn geliefde zoon te offeren. Dit idee wordt ook zichtbaar in het dagboek van Kierkegaard, waarin hij zich met Abraham vergelijkt. Uit passages van zijn dagboek blijkt onmiskenbaar dat hij een afwijzende houding tegenover het huwelijk inneemt, en inderdaad nemen sommige onderzoekers aan dat hij zich zelf als een mens zag die in de geest van de Bijbelse Abraham handelde. Maar de waarheid is complexer en heeft veel met de remmingen van Kierkegaard te maken. Zo staat ergens in zijn dagboek: ‘Ik zeg niet, dat ik niet zal trouwen omdat het huwelijk niet zou passen binnen het christendom, en dat heb ik ook nooit gezegd.’

Buber geloofde dat Kierkegaards afzien van het huwelijk samenhing met zijn christelijke levensvisie, en hij valt die houding in zijn korte stuk ‘Die Frage an die Einzelnen’, de vraag aan het individu, vanuit de joodse theologie scherp aan. En zelfs als Buber er in het geval Kierkegaard naast zit, doet dat er niet toe voor dit stuk. Belangrijker is de discussie over deze opvatting.

Het is lastig om aan de indruk te ontkomen dat achter dit gesprek tussen Buber en Kierkegaard een verborgen Paula staat, zonder wie de discussie over dit thema niet begonnen zou zijn: Buber kwam Paula tegen toen hij in Zürich studeerde. Ze was niet alleen een jaar ouder dan hij, maar ook vergeleken met hem veel volwassener en begaafder. Paula schreef, onder het mannelijk pseudoniem Georg Munkl, poëzie, proza en romans. De getalenteerde Paula herkende in de jonge Martin Buber het kinderlijke en het naïeve, en ze werd verliefd op hem. De verbinding tussen hen beiden leidde ertoe, dat Paula haar hele leven lang in de gedachtewereld van Buber verzonk, en wel in die mate dat beide personen bijna tot één persoon versmolten. Beschreven staat hoe ze ‘samen als één persoon’ gemeenschappelijke visioenen meemaakten.

Dan komen we nu op de kritiek van Buber op de beslissing van Kierkegaard

[p. 66]

terug. Buber toont begrip voor de mening van Kierkegaard dat de mens voorzichtig moet zijn en niet met anderen over wezenlijke zaken moet spreken. Over het wezenlijke zou de mens alleen met zichzelf of met God moeten spreken. Buber begrijpt dat voor Kierkegaard maar één ding telt: het individu dat voor God staat. Daarmee hing volgens Buber het centrale thema in Kierkegaards leven samen: zijn ‘breuk met Regina Olsen... de onthouding van vrouwen en van de wereld’, bedoeld om contact met God mogelijk te maken. ‘Om tot de liefde te komen (dat betekent: de ware liefde, dat is: de liefde tot God),’ schreef Kierkegaard, ‘moest ik de weerstand (Regina) wegnemen.’ Daarover zegt Buber: ‘Dit is de manier om God op sublieme wijze mis te verstaan. De schepping is geen hindernis op weg naar God, ze is zelf die weg.’

Verder schrijft Buber dat Kierkegaard niet begreep hoe belangrijk de ondersteuning van een vrouw voor de geestelijke arbeid is. Buber schrijft over de noodzakelijkheid van een vrouwelijke gestalte die op de achtergrond in het leven van de kunstenaar staat. Als voorbeelden draagt hij de moeder van Augustinus aan, en de zus van Pascal. Zij, de vrouw, is de ‘afgezant van de elementen’, gestuurd door natuurkrachten; alleen de vrouw vertegenwoordigt ‘een organische verbinding met de wereld’ volgens Buber.

Maar het hoofdargument van Buber, kort samengevat, is dit: een van de wereld onafhankelijke betrekking op de liefde Gods is betekenisloos. De menselijke liefde voor God wordt alleen door volledige overgave aan de mensen zichtbaar. Buber stelt zonder omwegen vast: ‘Dus is het de wil van God dat wij hem via Regina en alle andere vrouwen die hij gemaakt heeft, benaderen, en niet door ons van hen af te zonderen.’ Met andere woorden: als we Regina uit ons leven verwijderen, dan hebben we samen met haar ook God uit ons leven weggewerkt. ‘Zo'n liefde - zonder Regina - omarmt de leegte.’ Wat maakt, als we de gedachtengang van Buber volgen, de liefde voor de vrouw tot liefde voor God? Er kan geen twijfel over bestaan dat Buber het niet over hedonisme heeft, alsof men steeds op andere ‘Regina's’ verliefd moet worden. In aanleg wordt met ‘liefde’ ook geen romantische liefde bedoeld. Hier komen we weer op het thema van het brengen van een offer terug, maar op een andere manier dan bij Kierkegaard. Buber denkt dat de ware liefde voor een vrouw die liefde is, die tegelijkertijd bij de liefde voor God aanhaakt, als de man zijn ego op het altaar van de relatie offert.

Veel mensen maken de fout, het begrip ‘dialoog’ bij Buber te op te vatten als zou Buber met de beide deelnemers aan die dialoog een stel mensen bedoelen die zich intermenselijk met elkaar verstaan, zoals bijvoorbeeld de vroege humanist Francesco Petrarca de dialoog opvatte. In werkelijkheid benadrukt het gepassioneerde, religieuze geloof van Buber een ander aspect van de menselijke verstandhouding. Wat de persoonlijke relatie in de religieuze verhouding tot God bepaalt,

[p. 67]

is alleen het element van het offer. En Buber behandelt dat element als de geest van God, die zich tussen twee mensen bevindt.

Dat offer is natuurlijk geen dier, maar het Ik, het Ego. Om een vrouw te kunnen liefhebben - zou Buber zeggen - moet een man de positie kiezen waarin hij zichzelf geeft, en wel met dezelfde passie en naïviteit waarmee de vroegere mens zich overgaf aan God, van wie hij wist dat die in de hemel woonde. De band tussen man en vrouw schept de randvoorwaarde, waarna een proces kan beginnen waarbij verbindingen met andere kringen in de wereld aangegaan kunnen worden. Wie met zijn partner een dialoog opbouwt, leert hoe men in intimiteit moet leven, een intimiteit die zowel tussen mensen als tussen mens en natuur in alles moet bestaan. Alleen op die manier, met het vreugdevol gebrachte offer en de gloedvolle overgave aan de ‘ander’, kan het individu door de wereld heen God zien - alleen zo, en niet op een andere, meer abstracte manier die de mens laat bidden tot een imaginaire God die buiten de wereld bestaat.

Hierover kan geen misverstand bestaan: Buber was eerder een volgeling van de Baal Shem Tov, de stichter van de Chassidische beweging, die God overal doorheen zag glinsteren waar God de wereld raakte, dan een leerling van de Italiaanse humanist Petrarca.

Dit essay is een vertaling van ‘Uber zwei “verborgene” Frauen, welche zwei mänliche Modelle der Gottesliebe zur Wellt gebracht haben’, eerder verschenen in: David. Jüdische Kulturzeitschrift, jg. 21, nr. 83 (2009). Dank aan Yvonne Rampaart-Noordhuizen voor de waardevolle taaladviezen.