Liter. Jaargang 16

[p. 44]

Janneke van der Veer
Fictie als incarnatie
De theologie en poëtica van Flannery O'Connor

Literatuur en religie. Het is op z'n zachtst gezegd niet de meest eenvoudige combinatie. Een schrijver die zijn of haar levensbeschouwing wil verwerken in literatuur ziet zich geconfronteerd met de hardnekkige gedachte dat religie en literatuur niet samengaan. Toch zijn er veel schrijvers die deze gedachte weerleggen, met hun literaire parels als meest overtuigende argument. De spirituele, mystieke of religieuze dimensie van deze literatuur is vaak niet ver te zoeken: duidelijke aanwijzingen zijn bijvoorbeeld de referenties naar Bijbelverhalen (zoals bij Oek de Jong en Marcel Möring) of de belangrijke rol van religie voor de personages (bij Désanne van Brederode en Vonne van der Meer). Bij de Amerikaanse auteur Flannery O'Connor (1925-1964) bevindt de religieuze dimensie van haar werk zich minder aan de oppervlakte. Hoewel ze een diepgelovig katholiek was, en zelfs meende dat haar geloof en fictie onlosmakelijk met elkaar verbonden waren, misten veel contemporaine critici de religieuze strekking van haar werk. Haar toenmalige interpreten meenden dat haar werk technisch weliswaar excellent was, maar vonden het spiritueel leeg. Sommige recensenten vonden zelfs dat haar werk het tegenovergestelde was van wat je van een ‘goede’ katholieke schrijver zou verwachten, vanwege het sarcasme en de gewelddadige elementen in haar verhalen.

Toen ik in 2012 kennismaakte met O'Connors werk, was het ook voor mij niet meteen duidelijk dat religie daarin zo'n belangrijke rol speelde. Tijdens het lezen van haar korte verhalen uit Complete Stories en haar brieven, verzameld in The Habit of Being, groeide bij mij steeds meer het besef hoe diepgaand en religieus O'Connors verhalen eigenlijk zijn. Zonder haar orthodoxe geloof expliciet op te voeren, is haar fictie er toch van doordrongen. Het geloof dient zich in haar verhalen aan als noodzakelijkheid: er is niet aan te ontkomen. In een van haar brieven schreef O'Connor: ‘Ik schrijf zoals ik schrijf omdat (niet ondanks dat) ik een katholiek ben.’

Uit haar brieven, maar ook uit het essay ‘The Nature and Aim of Fiction’ (in deze Liter vertaald als ‘Het wezen en het doel van fictie’) blijkt dat O'Connor zowel over haar religieuze en theologische uitgangspunten als over haar poëtica uitgebreid heeft nagedacht. Meer dan dat: fictie blijkt voor haar het medium bij uitstek om theologie te bedrijven.

[p. 45]

Het christelijke mysterie

Zowel in fictie als in theologie staat voor O'Connor de incarnatie centraal. Zo schrijft ze in ‘Het wezen en het doel van fictie’ dat ‘fictie nu juist een kunst is van het belichamen’ (‘[...] fiction is so very much an incarnational art’). Om fictie als incarnatie te begrijpen, is het goed om na te gaan wat centraal staat in O'Connors geloof en wat zij ‘het christelijke mysterie’ noemt. Met deze uitdrukking refereert ze aan de dood van Jezus Christus aan het kruis, zijn wederopstanding en de wijze waarop een katholiek deze gebeurtenis begrijpt in zijn of haar individuele leven. Dat God stierf voor zijn mensen en hen daarmee genadevol redde van hun zonden, vond niet plaats buiten de geschiedenis. Door mens te worden in Jezus Christus plaatste God zichzelf in de geschiedenis van mensen. Deze ‘vleeswording’ - incarnatie - van God is voor O'Connor daarom de ultieme realiteit. De incarnatie opent volgens haar een nieuw perspectief op de werkelijkheid: ‘God werd niet alleen een mens, maar Mens. Dit is het mysterie van de redding, en onze verlossing wordt op aarde uitgewerkt als we elkaar liefhebben, Christus zien in elkaar, etc.’

Dit mysterie kan volgens O'Connor niet volledig worden doorgrond door de ratio en kan nooit uitputtend worden uitgedrukt in dogma's - theologische leerstellingen over de incarnatie en verlossing. Hoewel dogma's ons kunnen leiden naar het mysterie van Gods vergeving en verlossing, moeten ze nooit worden overgelaten aan de rede alleen, afgezonderd van geloof en ervaring. Volgens O'Connor omvat het concept ‘rede’ daarentegen zowel het geloof als de verbeelding en de waarneming. Ze bepleit steeds weer - tegen de toenmalige tijdsgeest in - dat materie en geest niet gescheiden moeten worden, net zomin als natuur en genade, of filosofie en religie. Deze scheiding heeft volgens haar uiteindelijk een moreel nihilisme veroorzaakt, waarin de categorieën van goed en kwaad er niet meer toe doen: ‘Het morele besef is uit bepaalde gedeeltes van de bevolking weggebroed, zoals de vleugels van sommige kippen zijn weggebroed zodat ze meer wit vlees produceren. Dit is een generatie van vleugellamme kippen, dat bedoelde Nietzsche, denk ik, toen hij zei dat God dood is.’

Om moreel verval en nihilisme tegen te gaan, is het belangrijk zowel te erkennen dat mensen neigen naar het kwade, als dat mensen daarom Gods genade nodig hebben. Het herstel van de rede, in de brede, eigenlijke zin van het woord, is volgens O'Connor noodzakelijk om de menselijke ziel met haar waarden in goede conditie te houden. Deze rede kan haar geëigende positie terugkrijgen door de verbeelding, de perceptie, het geloof en de rede (in de nauwe betekenis) samen te brengen. Kunst is de plek bij uitstek waar dit herstel plaats kan vinden. Kunst is, stelt O'Connor met een verwijzing naar Thomas van Aquino, ‘rede in wording’.

[p. 46]

Een poëtica

Abstracte ideeën over het geloof alleen kunnen dus niet leiden tot begrip van het mysterie. In plaats daarvan meent O'Connor dat het begin van begrip ergens anders ligt: bij de concrete waarneming. De fictieschrijver in het bijzonder heeft de taak om de concrete, zichtbare wereld zo goed als mogelijk waar te nemen. Het ultieme doel van dit waarnemen is, aldus O'Connor, te laten zien hoe het zichtbare universum een reflectie is van het onzichtbare universum. In fictie kan het besef van het bovennatuurlijke aanwezig gesteld worden door het te laten aarden in de concrete, observeerbare realiteit. Een christelijke romancier is daarom geroepen tot ‘het accuraat benoemen van de dingen van God’ en ‘het geven van een concrete uitdrukking aan een geleefd mysterie’. Deze verbinding van het bovennatuurlijke met de concrete realiteit is van groot theologisch belang voor O'Connor. De incarnatie bracht deze twee werelden immers samen.

Er zijn dus verschillende doelen waarnaar de katholieke schrijver moet streven, zoals het zoeken naar het redelijke, de dingen van God benoemen, en het uitdrukken van een geleefd mysterie. Maar moet fictie volgens O'Connor dan moralistisch zijn? Dat niet in het minst. O'Connor denkt juist niet over haar geloof als een eenduidig, moreel systeem dat via romans aan de lezers onderwezen kan worden. O'Connor schrijft in een van haar brieven dat ze de morele basis van fictie een van de meest ingewikkelde onderwerpen vindt. Als ze er dan toch iets over moet zeggen, benadrukt ze dat die morele basis voor haar eerder samenvalt met ‘[Henry] James' felt life en niet met een of ander particulier moreel systeem’. Ze voegt daaraan toe dat ze vindt dat ‘het morele besef van een auteur moet samenvallen met zijn dramatische besef’. Een lezer die zijn dramatische besef vergroot door te lezen, oefent daarmee vice versa zijn morele besef. Door het leven op een accurate wijze te beschrijven, stimuleert een auteur de lezer in het oefenen van perceptie. Volgens O'Connor leidt een gecultiveerd vermogen tot perceptie ertoe dat je ziet wat daarvoor nog niet zichtbaar was. Je vangt een glimp op van het christelijke mysterie.

De beschreven realiteit in fictie verwijst dus naar de realiteit van het christelijke mysterie van incarnatie, verlossing en vergeving. Alleen door de rede (in enge zin) niet los te koppelen van de menselijke ervaring en waarneming is het mogelijk te voorkomen dat we in clichés vervallen als we spreken over het bovennatuurlijke. Voor O'Connor horen natuur en genade, vlees en geest onlosmakelijk bij elkaar. O'Connor brengt haar door en door menselijke personages, voor wie geen zonde vreemd is, tot het punt van angst, pijn of dood. Alleen dan onthult het personage de essentie van zijn best mogelijke zelf en is hij voorbereid om Gods genade te ontvangen.

[p. 47]

‘De kalkoen’

Een treffend voorbeeld van O'Connors werkwijze is het intrigerende verhaal ‘The Turkey’ (in deze Liter vertaald als ‘De kalkoen’). Het is een van haar eerste verhalen. Ze schreef het als onderdeel van haar masterthesis, die als zodanig nooit is gepubliceerd. Pas toen de verzamelde verhalen van O'Connor verschenen, kon deze thesis in z'n geheel worden gelezen.

‘De kalkoen’ toont in concreto waarom volgens O'Connor abstracties het christelijke mysterie tekort doen. De abstractie die boven dit verhaal hangt lijkt te zijn dat je God dankbaar hoort te zijn voor wat je krijgt en dat je wat je over hebt weggeeft aan anderen. Deze abstracte geloofsregels lijkt Ruller goed te kennen. Toch gaan ze niet zonder meer op. Rullers dankbaarheid en generositeit, maar ook zijn woede, hebben weliswaar allemaal betrekking op God, maar als je goed kijkt, gaan ze ten diepste om hemzelf. Hij is God dankbaar voor zover Hij hem in staat stelt thuis een heldenrol te vervullen; hij is genereus omdat hij het gevoel heeft in het krijt te staan (zodanig dat hij zelfs een bedelaar eíst) en hij is woedend op God als die hem niet geeft wat hij wil. Abstract ‘voldoet’ Ruller aan de regels en begrepen met de ‘kleine’ rede weet hij hoe het hoort. Bezien met de rede waarin ook ervaring, verbeelding en geloof hun plek hebben, gaat Ruller in dit verhaal voorbij aan het christelijke mysterie. Wanneer hem uiteindelijk ook de kalkoen is ontnomen, blijft hij met lege handen achter.

Volgens O'Connor moeten haar personages op hardhandige wijze teruggezet worden in de enige realiteit die volgens haar telt. Doordat hij niet alleen zijn geld weg moest geven, maar zelfs de kalkoen niet mocht houden, raakt Ruller ontvankelijk voor genade en openbaart zich aan hem - en aan de goede lezer - een vonk van het christelijke mysterie.

Geraadpleegde literatuur

Flannery O'Connor, The habit of being (ed. Sally Fitzgerald). Farrar, Straus and Giroux, New York 1979.

Flannery O'Connor, Complete stories, Faber & Faber, Londen 2009.

O'Connor, Flannery, ‘De kalkoen’ (vertaling Astrid Staartjes). In: Liter 72 (2013), blz. 21-31.

O'Connor, Flannery, ‘Het wezen en het doel van fictie’ (vertaling Astrid Staartjes). In: Liter 72 (2013), blz. 32-43.

Margaret Early Whitt, Understanding Flannery O'Connor. South Carolina Press, Columbia 1995.

Henry T. Edmondson iii, Good and evil. Flannery O'Connor's response to nihilism. Lexington Books, Oxford 2002.

Rosemary M. Magee (ed.), Conversations with Flannery O'Connor. University Press of Mississippi, Mississippi 1987.