Liter. Jaargang 16

[p. 76]

We moeten kort zijn

We moeten kort zijn. Dit is een stukje voor ‘Maatwerk’, dat ik al bijna een jaar voor me uit schuif. Over Pier en oceaan valt te veel en uit te veel hoeken te vertellen. Had mijn fietstocht gisteren langer geduurd, dan was ik misschien wel tot over de vijftig invalshoeken gekomen om iets te zeggen over dit prachtige boek. Ik beperk me nu tot het aanstippen van enkele daarvan.

Veel mensen vertelden mij dit kolossale werk van Oek de Jong zo prachtig te vinden, maar ik werd wat achterdochtig op het moment dat zij het hadden over de herkenbaarheid. Zou dat het zijn? Vonden die mensen, vooral mannen van zestig, en meestal uit een protestantse hoek, het zo prachtig omdat ze door een verdacht vertrouwd fotoalbum zaten te bladeren? Ach, de schok der herkenning kan geen kwaad, maar als dit het enige is dat erover gezegd kan worden, maakt het van Pier en oceaan een gelegenheidswerk. Dat wil ik niet horen.

Dus vroeg ik het anderen: jonge mensen, godverlaters, stedelingen, meisjes, jongens. En ja, ze vonden het allemaal een prachtig boek. Waarom?

Dina wordt dikwijls genoemd, de moeder van hoofdpersoon Abel. Zij is een gekwelde, stevig gefrustreerde vrouw, een moeilijke vrouw, zielig, niet te helpen, iemand om wanhopig van te worden, maar zo indringend getekend. Zij is in het oeuvre van Oek de Jong een zus van Lin uit Hokwerda's kind. Tegenover Dina staat vader Lieuwe. Tegenover omdat het tussen die twee maar niet wil boteren. Dat is hun lot. En doe Lot dan maar met hoofdletter. Het is Dina die Lieuwe ooit heeft overrompeld, het is Dina die hem afstoot. En Lieuwe, in potentie een vrolijke levensgenieter die graag met zijn eigen dingen bezig is, maar ook wel snapt dat dit niet altijd kan en die zich daarom toch maar richt op Dina of de kinderen, hoewel hij juist een leuk Schubertiaans motiefje in zijn hoofd heeft waar hij graag iets mee zou willen doen, deze Lieuwe wordt in tegenstelling tot Dina tamelijk karikaturaal getekend. Zo luidt ook een vaker verkondigde kritiek. Ik las het boek twee keer en sommige delen drie keer en het vreemde is dat de vader, hoe negatief neergezet ook, me juist helemaal niet onsympathieker wordt. Dat heeft ongetwijfeld met het perspectief te maken.

Er is een alwetende verteller die heel soepel van de ene naar de andere persoon glijdt. Ja, glijdt, want de perspectiefwisselingen zitten geraffineerd in elkaar. Abel heult met zijn moeder, net als de andere kinderen. Er is, zo lijkt het, een symbiotische relatie tussen moeder en kinderen, in elk geval tussen moeder en Abel, al lijkt de relatie tussen Dina en haar tweede zoon nog hechter. Hoe dan ook: vader Lieuwe wordt gediskwalificeerd door zijn gezin. Zijn ijdelheid, zijn valse bescheidenheid en preoccupatie worden hem nadrukkelijk aangewreven, maar een beetje lezer zal de vooringenomenheid van dit standpunt doorzien.

Ik heb nu dus de herkenbaarheid, de indringende, naturalistische beschrijving van de moeder en het geraffineerde perspectief als kwaliteiten.

Over de verteller wil ik nog iets kwijt. Ik zal geen namen noemen, maar de afgelopen maanden las ik een paar boeken waarin de historiciteit van het verhaal in allerlei bijzinnen gepropt werd. Dat maakt de leesbaarheid van een roman of verhaal er niet beter op: zinnen worden te ingewikkeld en de loop van het verhaal wordt opgeofferd aan allerlei informatie die een blijkbaar goed gedocumenteerde auteur de lezers niet wil

[p. 77]

onthouden. Die schrijvers moeten Oek de Jong lezen en herlezen. Bij hem gebeurt het tegenovergestelde. Zijn couleur locale wordt en passant gegeven door fragmenten. Of het nu gaat om blues uit de jaren zestig of om de doorlopertjes waarop een kind in de jaren vijftig moest leren schaatsen, de beschrijving wordt in het verhaal meegenomen. Op bladzijde drieëntwintig bijvoorbeeld leven we in de zomer van 1952. Dina neemt in Amsterdam de tram. ‘Schokkerig sloten zich de deuren. De bestuurder trapte op zijn bel en draaide aan het kleine houten rad. De tram reed. Dina zette haar elleboog op het raamkozijn en steunde met haar kin op haar hand om peinzend de stad aan zich voorbij te laten glijden.’ Zo doe je dat. De tram ruikt met enkele woorden al naar de jaren vijftig. Prachtig.

Er is nog een dergelijke terloopsheid, maar dan van een heel andere aard. In 1959 logeren Dina en haar zoon Abel bij opa en oma Houttuin. Moeder en zoon bezoeken het Rijksmuseum. Abel is er onder de indruk van De bedreigde zwaan (van Asselijn), een vogel die uit het doek lijkt te willen komen om haar nest te verdedigen. Dina raakt in de greep van Het Joodse bruidje van Rembrandt. Ze gaat volledig in het schilderij op. Ze kijkt ernaar en streelt intussen het hoofd van haar kind. ‘[...] tranen van opluchting liepen over haar wangen.’ Dat heeft met Rembrandt te maken: Dina weet niet wat het is, maar werk van Rembrandt brengt iets in haar teweeg, iets waarnaar ze verlangt. Nu is Het Joodse bruidje een prachtig schilderij van een liefdespaar. Er is een harmonie tussen die twee op het schilderij die Dina in haar eigen huwelijk niet kent, een harmonie die ze überhaupt niet kent, ook niet in haar heimelijke relatie met Elena. Het staat nergens, maar het kan niet anders of ook het feit dat Dina in verwachting is als zij dit schilderij ziet, speelt een rol bij haar emotionaliteit, bij dit louterende moment. Maar dat staat nergens. Dat mag de lezer zelf bedenken. En die lezer zal er hopelijk aan terugdenken als dat kind direct na de geboorte sterft. Er wordt niet uitgelegd, niet verteld, maar je kunt er als lezer verder mee. Dat gebeurt vaker.

Na het bezoek aan het Rijksmuseum gebeurt er overigens iets merkwaardigs. We gaan weer even terug naar de tranen van opluchting die over Dina's wangen liepen. Er volgt namelijk een witregel. Vervolgens lezen we: ‘Later, terugdenkend aan die dag, herinnerde ze zich niet dat ze voor Het Joodse bruidje had gezeten met het hoofd van het kind op haar schoot.’ Wel herinnerde ze zich hoe er bij het verlaten van het museum een gevoel van onrust ontstond. Als ze weer terugkomen in het huis van grootmoeder en grootvader blijkt dat de laatste plotseling is overleden.

Dat laatste is verschrikkelijk, maar ik moet vooral slikken van de stijl. We hebben nog maar net het verzwijgen van de symboliek bij het Joodse bruidje gehad of we tuimelen alweer in een reuzensprong van de verteller. Dina is het hele schilderij vergeten en zal zelfs nooit meer terugdenken aan dit moment en wij als lezers weten dankzij de regisseur van het verhaal meer dan wie dan ook. Maar voor we ons dat gerealiseerd hebben, zitten wij alweer in het hoofd van de kleine Abel die zich vergaapt aan het Concertgebouw. Pier en oceaan is een langzaam boek waarin van alles met een overrompelende snelheid kan gebeuren. Oek de Jong vertelt langzaam, hij herhaalt, wrijft het er in. Intussen verzwijgt hij ook, stipt hij iets zijdelings aan. Volgens mij heet dat evocatie. Ik zeg het anders: als er in Pier en oceaan gezeild wordt, schiet je bij het lezen met je

[p. 78]

hoofd af en toe een beetje achteruit omdat je de spetters in je gezicht krijgt.

Op mijn lijstje met aandachtspunten staan nog: mystiek, Blut und Boden (jawel), knijpende mannen, Irma Wisse, de verbeelding in de verbeelding, meisjes als functie, het doortrapfietsje. Om maar iets te noemen.

Wat een boek. Wat een prachtig boek.

Oek de Jong, Pier en oceaan. Augustus, Amsterdam/Antwerpen 2012, 816 blz., €29,95.

Len Borgdorff