Liter. Jaargang 16

[p. 9]

Gerda van de Haar
Het flakkeren van fragmenten
Marcel Möring herlezen [4] - over De hele wereld (2012)

Sterker dan boeken van andere schrijvers brengt een verhaal van Marcel Möring je in de ‘droommodus’: bij een oude herinnering of een verlangen dat dagdroom wordt. Dat komt doordat Mörings personages hun mooiste momenten beleven wanneer ze weg zijn uit de gewone wereld. Als lezer herken je deze ‘vervoering’: mede daarom lees je een verhaal. Maar dit zijn verhalen over het weg zijn zelf. De lezer maakt het dagdromen en herinneren van de hoofdpersoon ten volle mee: het is onderdeel van de spanningsboog van het verhaal.

Neem Mendel in het gelijknamige debuut uit 1990, in Liter 70 herlezen door Menno van der Beek. Op de eerste bladzijde van deze roman is het september. ‘Een september als augustus, weliswaar, maar september.’ De kenmerkende weemoedige toon is gezet. Mendel heeft al een avond lang zijn vriend Wessel op bezoek. Ze hebben voor het raam zitten praten en drinken, voeten op de vensterbank. Als Wessel even weg is, is er ruimte voor regels als de volgende.

Hij kijkt naar buiten en luistert naar de nacht. In het door het raam omlijste donker flakkeren de fragmenten van de droom die hij al een paar maanden droomt. Hij ligt onder een heldere, zwarte lucht, in een warme nacht, in een eindeloze zandvlakte, boven hem een grote maan. Hij staat op en kijkt om zich heen. In de verte is een oase, een ronde plas waarover zich drie palmen buigen. Hij loopt erheen, langzaam, argwanend, maar als hij naderbij komt en de bomen en de plas niet verdwijnen, rent hij door tot hij in het lauwe water valt. [...]

Als lezer kun je dit wat langs je heen laten gaan, in afwachting van actie. Anders wordt het als je tot je door laat dringen wat hier staat. Naar buiten kijken is via het spiegelende raam naar binnen kijken geworden. Daar opent zich een grootse ruimte die dankzij het verlangen leidt naar water, oerwater wellicht, vruchtwater? Van prozalezer word je even poëzielezer. De beelden hebben een eigen zelfstandigheid. Er is een belevingsmoment gevangen, in dit geval van geluk, verlangen, ongeloof, verbazing en overgave. Het heeft iets van een visioen, terwijl het nota bene Mendels terugkerende droom is. Na nog enkele regels neemt het bijna mystieke trekken aan: ‘Hij is zonder gewicht, zonder wensen.’ Dan komt Wessel op met de vraag: ‘Hebben wij die sancerre al geprobeerd?’

[p. 10]

Op dit soort vanzelfsprekend ingebedde ervaringen heeft Möring het patent. In dit geval duikelt het hoofdpersonage een droom in, een volgende keer is dat een herinnering (met daarin een nieuwe herinnering), een wensdroom of - dat kan ook - een ontmoeting met de gestalte van een dierbare dode. Er gebeurt bezijden het pad iets emotioneels, iets wat ontroering kan wekken bij de lezer, waarna op onopvallend logische of, zoals hier met de sancerre, op toneelmatig grappige manier het verhaal weer terugkeert naar het hoofdspoor. Ondertussen maken juist de excursen - de vervoeringen - de smaak en de kleur en het uitzicht uit van het hele verhaal.

Sinds in 1997 In Babylon verscheen ben ik een enthousiaste Möringlezer, mede door dit soort passages. Nu zijn werk mijn onderwerp van onderzoek geworden is (de samenhang tussen vorm en inhoud; het thema herinnering en andere religieuze verwijzingen), probeer ik op noemer te brengen wat er nu eigenlijk aan de hand is met dit oeuvre. Het loont bijvoorbeeld om goed te kijken naar het idioom: welke registers worden opengetrokken? Möring vertelt veelal op een indirecte manier. Hij laat de woorden het werk doen: hun kleur, hun klank. Daarmee kan de lezer zich de rest wel voorstellen.

Hierboven ‘flakkeren’ er droomfragmenten in het raam. Dat is in dit verband een hele metafoor in een enkel werkwoord, neergezet op een onopvallende manier. Het zijn fragmenten, net als vlammen, ze staan niet stil, maar ze houden wel aan. Het vuurtje van de herinnering brandt, is ook de suggestie. Als lezer weet je meteen wat het betekent, al heb je nog nooit zoiets meegemaakt of gelezen: flakkerende droomfragmenten in een donker raam. En dan die drie palmen: die komen welbeschouwd gewoon uit een reclamefolder. Ze verbeelden op een universele manier verlangen en dat lukt ze zelfs in literaire context. Dat komt doordat het een droom is. Pas als ik goed lees, zie ik opeens een folder voor me. Het bekende beeld heeft dus (weer) gewerkt.

In interviews en lezingen heeft Marcel Möring zich wel eens uitgelaten over zijn idealen en zijn werkmethode. Hij experimenteert en wil in elke roman iets nieuws doen met de techniek. Hij is een groot liefhebber van James Joyce. Hij kan lyrisch worden over sprookjes en legenden, en begint dan over archetypen. Een schrijver bespeelt de lezersemotie. Enzovoort. Maar dat waren incidentele opmerkingen.

Sinds september 2012 is er een boek waarin hij meer vertelt: het essay De hele wereld, in een reeks over de roman van uitgeverij Athenaeum. Een paar maanden voor verschijnen werd bij wijze van voorproefje een polemisch betoog gepubliceerd in nrc Handelsblad (9 juli 2012). Daarin verzet Möring zich tegen de well

[p. 11]

made novel, met een aangenaam begin, een boeiend midden en een mooi kloppend slot, happy of niet. Met de toename van het vakmanschap is de experimenteerdrift uit de schrijverij verdwenen, betoogt hij. De roman wordt zo glad als een televisiescherm. Saai. Möring is op zoek naar werk waarin niet alles keurig met elkaar verbonden is, een roman die het ruwe en onaffe koestert. Daarin weet hij zich verbonden met onder anderen J.M. Coetzee. Dit niet zozeer omdat er in de echte wereld ook zoveel losse eindjes zijn, maar omdat taal en vertelkunst veel meer mogelijkheden in zich bergen dan de huidige romanproductie te zien geeft. Er zijn ontdekkingen te doen, maar de meerderheid van de schrijvers put uit het vertrouwde arsenaal en haalt het nieuwe hoogstens uit de bedrieglijke actualiteit. Als je daarentegen zoekt en experimenteert, wordt je roman vanzelf een vorm van denken. Dat is een stuk spannender.

Deze gedachtegang uit de ‘voorpublicatie’ is weliswaar terug te vinden in het boekje zelf, maar dan zo goed als zonder de polemiek. De hele wereld is een poëticaal essay in de vorm van een persoonlijke schrijf- en leesgeschiedenis. Het laat zich lezen als een schrijversdagboek.

Het dagdromen blijkt voor Möring ten grondslag te liggen aan de praktijk van het schrijven. Hij beschrijft, niet voor het eerst maar nu in een andere context, hoe hij zich als kind van een jaar of acht ter plekke voelde vervreemden van zijn wereld toen hij van zijn moeder hoorde dat hij Joods was. Zijn grootouders van moederskant waren haar onderduikouders. Niets was meer wat het was. Een niet eerder gekend gevoel van nota bene walging - van zichzelf - kwam op. Of toen het dagdromen begon, is niet helemaal duidelijk, maar het lijkt er wel op. Möring beschrijft hoe hij uren stil boven kon zitten en pas opschrok als hij werd geroepen voor het eten. Het slot van het boek vertelt hoe hij later al schrijvend merkte dat hij tot leven kwam. Daar eindigt de vervreemding die gewone actie op kan roepen. In het schrijven wordt de wereld heel. Zoals in een dagdroom, is de suggestie.

Heel? Voor iemand die de verhalen vaak maar half en altijd fragmentarisch vertelt? Dat spreekt elkaar niet tegen, betoogt Möring. Het gaat om de ervaring van een nu, een heden waarin verschillende tijden samen kunnen komen. Zoals hierboven, waar de droom opnieuw lijkt plaats te vinden als Mendel voor zich uit staart. In de beleving vallen de afstanden weg. Mörings romans vangen dat moment van heel worden. Ze zijn er mede uit ontstaan en ze roepen het zelf weer op.

Marcel Möring, De hele wereld. Over de roman. Athenaeum-Polak & Van Gennep, Amsterdam 2012. Over de roman 4. Paperback, 96 blz., €12,50, e-book €9,99.