Liter. Jaargang 16

In den beginne was het woord

Voor de website van Liter, www.leesliter.nl, schrijf ik over De Bijbel Tapes, een groot project waarbij van alle Bijbelboeken een hoorspel oftewel in moderner Nederlands een ‘audiofilm’ wordt gemaakt. De tekst van de Nieuwe Bijbelvertaling wordt op de voet gevolgd, gelezen door acteurs die de woorden met hun stem tot leven weten te brengen. Enkele bescheiden geluidseffecten versterken de sfeer. Ruth heb ik beluisterd, en nu zit ik midden in de Klaagliederen. Intussen was ik voor deze papieren Liter met een andere bijbel bezig. Die van Guus Kuijer. Dat is een bijbel met een kleine letter. Hij presenteert hem als een bijbel voor ongelovigen. Althans, het eerste stukje: Genesis. Omdat ik niet geloof in zwart-witte onderscheiden tussen gelovigen en ongelovigen, ben ik gewoon maar gaan lezen, geïnteresseerd in allerlei vormen van Bijbelverwerking als ik ben.

Kuijers bijbel wordt in ik-perspectief verteld. In de verhalen die hij kiest - over Adam en Eva, Noachs ark, Babel, Abraham en Sara, Isaak, Jozef - gebruikt hij nieuwe perspectieven. Abel is op zijn minst zo vervelend als Kaïn, Isaak houdt eigenlijk net als Rebekka meer van Jakob dan van Esau, Jozef heeft niet het verwaande imago dat hij bij zijn broers en in de loop van de tijd ook bij de lezers over zich heeft afgeroepen. Verfrissend zijn deze perspectieven.

Vanaf het eerste begin is duidelijk dat Kuijer het niet op goedgelovigen heeft. Zijn personages zijn kritisch, ze komen stuk voor stuk tot de conclusie dat het slimmer is om zelf na te denken dan alles aan God over te laten. Adam, die in het eerste verhaal het woord krijgt, neemt dat woord heel serieus. Zo is het maar de vraag of God er eerst was,

[p. 75]

of dat Adam God - door hem te noemen - tot leven heeft gebracht. Geloven is bij Kuijer een talige aangelegenheid.

Dat taalspel zit natuurlijk zeker in het verhaal over de toren van Babel, en daar valt nog een ander foefje van Kuijer op. Hij laat eerst een menselijke spraakverwarring ontstaan, in het huwelijk van architect Selach en zijn vrouw Milka om te beginnen. Híj is vol van zijn plan, zíj vindt dat hij iets nuttigs moet doen, zich beroepend op de goden. ‘Milka dreef zover van me vandaan dat ik moeite had haar te begrijpen. Het was of we twee verschillende talen spraken.’ Met de groei van de toren, groeit ook de spraakverwarring in de stad. Net als je denkt dat Kuijer hiermee de rigoureuze Babylonische spraakverwarring de mond heeft willen snoeren, gebeurt toch nog wat er in de Bijbel lijkt te gebeuren: er ontstaan verschillende talen.

Ditzelfde trucje haalt hij uit bij de zwangerschap van Sarai. Deze bejaarde vrouw krijgt ook bij Kuijer uiteindelijk op eigen kracht een kind, maar voor het zover is, laat hij haar uitgebreid vertellen over een gangbaar gebruik in die tijd. Oude vrouwen die hun man een zoon willen schenken, weten de vondelingen te vinden, legt Sarai uit.

Wat wil Kuijer hiermee zeggen? Is het de bedoeling dat zijn lezer toch in de eerste, menselijker versie gaat geloven? Het lijkt erop dat Kuijer het (goed)gelovige perspectief dat hij in zijn jeugd heeft meegekregen in zijn hoofd had bij het schrijven, en dat hij blijkbaar nog steeds erg druk is met het wegschrijven van die letterlijke interpretatie. Mij stoort dat. Niet omdat ik me bedreigd voel in mijn eigen interpretatie, want dat is niet de letterlijke. Maar ik vind het jammer dat de verkondiging van zijn eigen (on)geloof zich zo op de voorgrond dringt. Zijn stem zit steeds nadrukkelijk achter de stemmen van de personages. De eigenheid van de personages komt daardoor in het nauw, en voor de lezer blijft er weinig ruimte tot eigen invulling. Kuijer is zich daarvan bewust, want taal- en verhaalspel verstaat hij als geen ander. Hij geeft in het slothoofdstuk Jochebed het woord, en maakt haar daar de verteller van de verhalen van haar voorouders. ‘Maar’, zegt zij, ‘pas op [...]. Het kan zijn dat iemand mijn naam gebruikt om zijn verhaal van meer gezag te voorzien dan het verdient. Blijf dus zelf bedenken wat u gelooft en wat niet.’ Graag. Want ik denk liever zelf na dan alles aan meneer Kuijer over te laten. Het zal hem deugd doen dat ik niet zo goedgelovig ben.

Guus Kuijer, De bijbel voor ongelovigen. Het begin. Genesis. Atheneum - Polak & Van Gennep, Amsterdam 2012, 286 blz., €18,95.

Elizabeth Kooman