Liter. Jaargang 16

[p. 71]

Exodus revisited

Dit zijn de namen van Tommy Wieringa is op het moment dat ik dit schrijf een van de kanshebbers op de Libris Literatuurprijs 2013. Een terechte kanshebber, want deze goed gecomponeerde roman maakt indruk. De rauwheid ervan komt binnen, en je ontkomt niet aan de existentiële vragen die het verhaal oproept.

Aan het begin van Tommy Wieringa's roman Dit zijn de namen maken we kennis met Pontus Beg, drieënvijftig jaar en behept met een koude linkervoet en een fluittoon in zijn oor. Hij heeft een leidinggevende functie in het politiekorps van de imaginaire stad Michailopol, grenzend aan de steppe, ergens in het oosten van Europa. Beg woont alleen, maar zijn werkster Zita kruipt één nacht in de maand bij hem in bed. Het leven heeft voor Beg weinig nieuwe dingen meer in petto, zo lijkt het. Er komt echter een ommekeer wanneer hij in contact komt met een oude rabbijn - de laatste levende Jood in de verre omtrek. Beg gaat zichzelf vragen stellen over zijn eigen geschiedenis, en komt er achter dat hij wel eens Joodse wortels zou kunnen hebben. Daarom verdiept hij zich in dit eeuwenoude geloof en begint zich steeds meer onderdeel van het Joodse volk te voelen.

Ondertussen dwaalt een groepje vluchtelingen over een oneindige vlakte, op zoek naar de bewoonde wereld. Vijf mannen, een jongen en een vrouw. Zij hebben allemaal een heel andere achtergrond, maar zijn met elkaar in de laadruimte van een vrachtwagen beland die hen over de grens zou brengen - op weg naar een nieuwe, betere toekomst. Tegen wil en dank trekken ze met elkaar op, anoniem en vrijwel zonder communicatie. Eerst is er warmte en droogte, en zijn ze wanhopig op zoek naar water, vervolgens worden ze bedolven onder slagregens. Ze hebben honger, hun lichaam raakt uitgeput, maar ze moeten verder. In deze barre omstandigheden geldt het recht van de sterkste: ze kijken elkaar weg, hulp bieden aan de ander lijkt uitgesloten en wanneer iemand sterft worden de schamele bezittingen gestolen door degene die het snelst bij het lijk is. Dat ze elkaar naar het leven staan, blijkt wanneer een van hen, de Ethiopiër, wordt vermoord. Hij wordt door de rest als een te grote, ‘zwarte’ bedreiging gezien.

De zinsnede ‘Dit zijn de namen’ is rechtstreeks terug te vinden als openingszin van het Bijbelboek Exodus. Hebben we hier te maken met een postmodern exodusverhaal? De verwijzing is natuurlijk niet toevallig: zowel Pontus Beg als de groep vluchtelingen zijn op reis. Geen gewone reis, maar een zoektocht waarvan de uitkomst lang ongewis blijft. Beg gaat op zoek naar zijn Joodse wortels. Dit betekent een sprankje hoop in zijn eenzame bestaan: hij zou zomaar ergens bij kunnen horen, kunnen meedoen met oude tradities en gebruiken. De groep vluchtelingen zoekt naar veel meer basale levensbehoeften, zoals water en eten. Tegelijk is dat een zoeken naar de uitweg uit de eindeloze steppe vol met natuurgeweld, een zoektocht naar de bewoonde wereld waarin zij een nieuw bestaan kunnen opbouwen. De gedode Ethiopiër dient hierbij als een soort amulet. Waar hij eerst de grootste bedreiging vormde, verandert zijn hoofd na zijn dood in het symbool van geluksbrenger: de jongen krijgt visioenen, de vrouw kan deze uitleggen en ze lopen de juiste richting op. Zoals in het Oude Testament de ark werd meegedragen, zo draagt de groep vluchtelingen het hoofd mee van de man die gedood moest worden om als redder van de rest te

[p. 72]

fungeren - een overduidelijk Jezusmotief. Het grote verschil met de ‘echte’ uittocht is dat in dit geval het beloofde land niet wordt bereikt. De groep is misleid door slechte mensen die hen in de steppe hebben achterlaten: ze zijn helemaal geen grens gepasseerd. Voor Beg draait zijn zoektocht daarentegen niet uit op een desillusie. Hij probeert zelfs ‘zijn’ beloofde land te slijten aan een van de vluchtelingen, de kleine jongen.

Je wordt als lezer meegenomen in twee sombere werelden waarin religie op een bepaald moment houvast lijkt te bieden, misschien zelfs uitkomst. Toch houdt Wieringa een slag om de arm, hij onderzoekt de oorsprong en de invloed van twee geloven, een nieuw en een oud, maar houdt ze tegelijk op afstand. Geen van de personages verinnerlijkt de religie waarmee ze zich verbonden voelen. Nee, ze klampen zich eraan vast alsof de religie, mocht die hen ontglippen, meteen niet meer zou bestaan. En ondanks de hoopvolle rol die religie toebedeeld krijgt, lijkt Wieringa toch duidelijk te willen maken dat we ons niets moeten verbeelden, niet moeten romantiseren: religie is mensenwerk. ‘Ze waren met te weinig, en het was er de tijd niet naar, maar in een vroegere eeuw had het kunnen gebeuren, iets nieuws, een heilig mysterie; bloed, boete, verlossing. Het begin van een vastomlijnd geloof.’

Met zijn roman speelt Wieringa eveneens in op de actualiteit, op de plek die vluchtelingen innemen in de samenleving. Dat in dit verhaal juist een Ethiopiër als bedreiging wordt gezien en daarom vermoord wordt, is wellicht niet toevallig, in aanmerking genomen dat wetenschappers in Ethiopië de tot nu toe oudst bekende resten van de mens hebben gevonden. De uitstoting van de Ethiopiër tekent misschien wel de paradox van deze tijd: in onze angst voor vreemdelingen dreigen we de menselijkheid te verliezen. De mens in onszelf stoten we uit. En terwijl grenzen steeds diffuser worden, zijn oermechanismen als uitsluiting niet uitgebannen.

Iets dergelijks paradoxaals lijkt er met religie aan de hand te zijn in dit boek. Ze geeft geborgenheid in een traditie, maar is tegelijkertijd gruwelijk, vervreemdend en afhankelijk van mensenhanden. Het lijkt erop dat Wieringa op zoek gaat naar waar humaniteit en religie elkaar raken. De balans tussen beschouwing, diepgang en gevoel voor de actualiteit tijdens die zoektocht is misschien wel de grootste kracht van dit boek.

Tommy Wieringa, Dit zijn de namen. De Bezige Bij, Amsterdam 2012, 276 blz., €19,90.

Nienke Timmers