Liter. Jaargang 16

[p. 59]

Annemarié van Niekerk en Jaap Goedegebuure
Jezus weergekeerd en van Simón gezien
Over De kinderjaren van Jezus van J.M. Coetzee

In een recente brief van J.M. Coetzee aan Paul Auster komen we de volgende verzuchting tegen: ‘Als ik voor de keuze word gesteld tussen een alledaagse roman lezen en bladeren harken in de tuin, dan denk ik dat ik voor bladeren harken zou gaan. [...] Ik moet zeggen dat ik mijn geduld verlies met fictie die niet iets probeert wat nog niet eerder is geprobeerd, liefst met het medium zelf.’

De eis die Coetzee aan andermans fictie stelt, laat hij ook voor zijn eigen werk gelden. Hoe pakt dat uit in zijn nieuwe boek? De titel, The childhood of Jesus (vertaald als De kinderjaren van Jezus), wekt de verwachting dat het hier handelt over de gelijknamige prediker die zich regelmatig bediende van de gelijkenis of parabel, het genre dat met behulp van een verhaal een boodschap overbrengt. Het is dus niet vreemd dat ook Coetzee voor deze vorm heeft gekozen.

De kinderjaren van Jezus bevat de geschiedenis van een weeskind (David) en een man van middelbare leeftijd (Simón) die als immigranten terecht komen in een ogenschijnlijk Zuid-Amerikaans land. Aan boord van het schip dat hen van de oude naar de nieuwe wereld vervoerde, heeft Simón zich over de moederloze David ontfermd. Van een vader is helemaal geen sprake. Het kind beweert dat het een brief om zijn nek droeg met meer gegevens, maar die is hij kwijtgeraakt.

Het verhaal mag dan rechttoe rechtaan worden verteld, toch maakt Coetzee volop gebruik van de allegorische en symbolische mogelijkheden die de parabel biedt. Hij speelt nadrukkelijk met namen en Bijbelplaatsen. Ook verwijst hij nadrukkelijk (maar zonder bronvermelding) naar filosofen als Heraclitus en Leibniz en citeert uit Goethes gedicht ‘Der Erlkönig’, uit Don Quichot en vele andere werken uit de wereldliteratuur.

Coetzee permitteert zich één belangrijke afwijking van de gelijkenis zoals we die vooral uit de evangeliën kennen. Hij legt zijn boodschap niet uit, maar verhult die juist. Anders dan de titel suggereert, komt de Jezusfiguur zoals we die uit de Bijbel kennen hier niet voor. Evenmin speelt het verhaal zich af in het Palestina van het begin van onze jaartelling. We bevinden ons in een diffuse tijd en ruimte, al zijn er tal van expliciete aanwijzingen dat hier Spaans gesproken wordt.

Wanneer Simón en David, als waren ze de legendarische heilige Christoffel en het Jezuskind, aan de overkant van het water zijn gekomen, heet het dat ze net als alle andere nieuwkomers zijn schoongewassen van hun verleden. In een opvang-

[p. 60]

centrum leren ze Spaans en worden ze doorverwezen naar werk en huisvesting. Soepel gaat dat niet. De bureaucratie doet denken aan de labyrintische wereld van Kafka, waar Coetzee in zijn werk regelmatig naar verwijst. Simón vindt in de haven een baantje als zakkensjouwer en wordt al snel opgenomen in de kring van zijn collega's, die anders dan verwacht geen ruwe klanten zijn, maar welwillende en meelevende kameraden. Ze lenen zelfs het oor aan David, die hen verbaast met zijn intelligentie en eigengereidheid, hoedanigheden die herinneren aan de twaalfjarige Jezus die zonder toezicht van zijn ouders de discussie met de schrift-geleerden aanging.

Vanaf zijn aankomst in het nieuwe land ziet Simón het als zijn voornaamste taak om Davids moeder te vinden. Overtuigd als hij is dat hij haar bij een eventuele ontmoeting zal herkennen, weet hij de ongehuwde Inés over te halen de moederrol op zich te nemen. Zo bezien schuilt er in deze Christoforus dus ook een engel die van gene zijde de dringende boodschap brengt dat er een kind op komst is, zij het dan een kind dat al op de wereld is.

Zoals gezegd doet zich een discrepantie voor tussen titel en inhoud van Coetzees roman. Op het omslag wordt expliciet van Jezus melding gemaakt, maar daarna komt hij niet meer onder die naam terug. Het kind dat Simón is toegevallen, heet David, net als de verre voorvader van de Bijbelse Heiland. In deze kleine David valt overigens genoeg te ontdekken dat hem kan ontmaskeren als een verschijning van Jezus, maar dan wel in zo'n onverwachte gedaante dat je in hem haast een duiveltje zou gaan zien. Het jongetje is onaangepast, verschrikkelijk eigenwijs en mateloos arrogant. Hij leeft het liefst volgens zelfbedachte regels, doet op school alsof hij niet wil leren lezen en rekenen, maar maakt zich die vaardigheden toch stiekem eigen en droomt van een toekomst als tovenaar.

Een mogelijke bron van dit afwijkende Jezusbeeld is het apocriefe Kindheidsevangelie van Thomas, dat handelt over de latere Verlosser tussen zijn vijfde en twaalfde levensjaar. Hij wordt daar voorgesteld als een ongehoorzaam, driftig en gemeen kind, dat zijn bovennatuurlijke krachten gebruikt om wraak te nemen op leraren, buren en andere kinderen, die hij bijvoorbeeld blind maakt, verminkt of zelfs vermoordt.

De tekstinterne verwijzingen naar Jezus blijven niet beperkt tot het Christoforusverhaal en het evangelie van de pseudo-Thomas. Wanneer Simón aan het inburgeren is en een werkvergunning heeft gekregen, prijkt daarop geen stempel, maar alleen de initialen p.x. Je zou die kunnen lezen als de Griekse hoofdletters die het begin van de naam Christus vormen (maar dan in omgekeerde volgorde, wat het al genoemde element van tegendraadsheid kan accentueren).

[p. 61]

Bij een andere gelegenheid valt Simón de overeenkomst op tussen de ongrijpbare David en de van nature ongrijpbare vis. ‘Als een vis’: het staat er cursief en wel. Wanneer we opnieuw naar het Grieks gaan, zien we dat de letters van het woord voor vis, ίχθνς, een acroniem vormen dat verwijst naar Christus' namen en hoedanigheden: Jezus Christus, God, Zoon en Heiland.

Dan zijn er de moeilijk mis te verstane Bijbelse referenties. Simón houdt zijn pleegzoon voor dat hij zich aan het nieuwe land en zijn gebruiken zal moeten aanpassen. Zo niet, dan zal hij worden geschuwd en zal hij zijn hoofd nergens te ruste kunnen leggen. We beluisteren hier de echo van de tekst (Mattheus 8:20 en Lukas 9:58) waarin Jezus zegt dat de vossen hun holen hebben en de vogels hun nesten, maar dat de Zoon des mensen niets heeft waarop Hij het hoofd kan neerleggen.

De opgroeiende David krijgt van Simón het advies een broederschap te beginnen. Weliswaar zoekt de jongen het niet bij leeftijdgenoten, maar wel slaagt hij erin om volwassenen aan zich te binden en met hem te laten optrekken.

Wanneer David door zijn onderwijzer wordt gevraagd om de zin ‘Ik moet de waarheid spreken’ op het bord te schrijven, komt er in plaats daarvan ‘Ik ben de waarheid’ te staan, een duidelijke verwijzing naar ‘Ik ben de weg, en de waarheid en het leven’ (Johannes 14:6).

Tegen het einde van de roman geeft Simón zijn pupil de volgende levensles, ontleend aan Johannes 12:24: ‘Jouw belang is dat je opgroeit tot een goed mens. Zoals het goede zaad, het zaad dat diep de grond in gaat en sterke wortels ontwikkelt en dan als zijn tijd gekomen is doorbreekt naar het licht en veel vruchten opbrengt.’ Aan de parafrase van de Johannestekst voegt Simón iets toe dat voor de interpretatie van elementair belang lijkt te zijn: ‘Zo zou je moeten worden. Net als Don Quichot. Don Quichot redde maagden. Hij beschermde de armen tegen de rijken en machtigen.’ Door de dolende ridder zo nadrukkelijk als rolmodel, geestverwant en bondgenoot neer te zetten, sluit Simón (en met hem Coetzee) zich aan bij een lezing van Cervantes' roman die sinds de romantiek gemeengoed is. De man van La Mancha brengt willens en wetens grote offers voor zijn ideaal en neemt teleurstellingen, verachting en lijden voor lief. Daarmee is hij de vleesgeworden tragiek, net als de gekruisigde Jezus.

Lang voordat Simón het evangeliewoord over het vruchtdragen in verband heeft gebracht met het exempel van Don Quichot, heeft David een voor kinderen bewerkte versie van deze roman (in overeenstemming met Cervantes' mystificatie op naam gesteld van ene Benengeli) weten te bemachtigen. Het wordt zijn lijfboek, prikkelt zijn verbeelding en helpt hem de kunst van het lezen machtig te worden.

In navolging van Cervantes' held, die een windmolen aanziet voor een gevaar-

[p. 62]

lijke reus en een kroegmeid voor een prinses, holt David zo fanatiek achter zijn hersenschimmen aan dat men zijn gedrag in het nieuwe land ziet als een verstoring van de orde. Op last van de autoriteiten wordt hij in een internaat voor moeilijk opvoedbare kinderen geplaatst. Inés, de vrouw die Simón inmiddels bereid heeft gevonden om als moeder voor David te functioneren, is daarover zo ontsteld dat ze besluit met het kind te vluchten. Simón vergezelt hen daarbij. Op hun tocht, die doet denken aan de vlucht naar Egypte die volgt op de kindermoord van Bethlehem, ondergaat David een beslissende transformatie. Van het demonische personage Draga, in wie we de duivel mogen vermoeden die Jezus in verzoeking brengt, maar die ook in verband wordt gebracht met de Erlkönig uit Goethes beroemde gedicht, heeft hij een mantel gekregen die onzichtbaarheid belooft. Er hoort een magisch poeder bij dat met een lucifer moet worden aangestoken, anders werkt de magie niet. David volgt de instructie op en verliest naar eigen zeggen niet alleen het gezichtsvermogen, maar ook zijn naam. De plek waar zich dit incident voltrekt, doet denken aan de stal van Bethlehem. Ook beluisteren we hier de echo van Coetzees verhaal ‘Aan de poort’, waar de flits van een magnesiumvlam Elisabeth Costello's overgang van de ene naar de andere wereld markeert. Hoe David van dan af heet, weet hij zelf nog niet, maar we mogen vermoeden dat zijn nieuwe naam Jezus zal zijn. Met het uitzicht op die nieuwe identiteit eindigt de roman.

Zo samengevat lijkt De kinderjaren van Jezus te gaan over het conflict tussen het eigenzinnige, naar autonomie strevende individu en het collectief dat voor al zijn leden gelijke normen en regels hanteert en die fundeert op ratio en logica. Types als de wereldvreemde en fantasievolle idealist Don Quichot en de confrontatie zoekende Jezus zijn niet welkom in een samenleving die is georganiseerd volgens het principe dat één plus één twee is, en niet drie. Het vergaat de kleine David als Christus in de door Dostojevski vertelde legende van de grootinquisiteur (te vinden in De gebroeders Karamazov). Wanneer de weergekeerde Heer zich bekend maakt door een gestorven meisje uit de dood op te wekken, wordt hij gearresteerd en veroordeeld tot de brandstapel. Moet hij maar geen overlast veroorzaken.

De gematigde Simón, in wie we een spreekbuis van Coetzee mogen zien, probeert de dwarsige David en zijn radicale en impulsieve moeder zoveel mogelijk tegen zichzelf in bescherming te nemen, maar uiteindelijk kiest hij in hun conflicten met de ambtelijke instituties toch hun partij. De bureaucratie vertegenwoordigt immers een mentaliteit waarvan hij gruwt. Niet dat er in het overzeese immigrantenland (dat ergens in Zuid-Amerika gelokaliseerd lijkt, zonder dat je precies kunt zeggen waar) schrijnend onrecht bestaat. Integendeel, de inwoners zijn bijna allemaal goed geïntegreerde en netjes aangepaste immigranten en lopen over van welwillendheid. Maar het zijn juist de welwillendheid, gematigd-

[p. 63]

heid en redelijkheid die deze samenleving hebben herschapen in een milde dictatuur waar de ‘schoongewassen’ nieuwkomers met even zachte als onmiskenbare dwang in het gareel worden gehouden. Wat dit betreft herinnert Coetzee weer eens aan de door hem bewonderde Kafka, de schrijver die feilloos liet zien dat de eenling altijd gemangeld wordt door de machinaties van het anonieme staatsapparaat. Het begin van de roman doet sterk denken aan de parabel ‘Voor de wet’, die te vinden is aan het einde van Kafka's roman Der Prozess. Simón en David komen aan bij de poort van het opvangcentrum voor immigranten en horen dat ze net op tijd zijn voor de intake. Maar onderdak krijgen ze niet, hooguit een plek in de tuin van de medewerkster die hun gegevens heeft genoteerd (hier dringt zich de parallel met de stal van Bethlehem op). Pas later horen ze dat de voor hen bestemde kamer zonder sleutel toegankelijk was.

Zoals tot hiertoe gebleken is, puilt Coetzees roman uit van sleutels die toegang geven tot een interpretatie. Toch lijkt elke duiding voorlopig en onvolkomen. Want elke mogelijke betekenis wordt op een zeker ogenblik weer ondermijnd en ontkracht. Zo zou je dit boek ook kunnen lezen als een kritiek op het christendom en de figuur van Jezus, gelet op de omstandigheid dat hij geïncarneerd lijkt in een arrogante wijsneus. Vanwege zijn affiniteit met Draga is David eerder een antichrist.

Ook andere verhaalelementen wijzen erop dat we ons bevinden in een wereld die wezensvreemd is aan wat men gewoonlijk als christelijk beschouwt. De door Simón uitgezochte moeder Gods is een kille en onaangename vrouw en beslist geen liefdevolle middelares zoals Maria. De andere bewoners van deze ‘Brave New World’ leven ascetisch, nemen afstand tot hun fysieke behoeftes, benadrukken de noodzaak van rechtvaardigheid en naastenliefde, maar zijn gespeend van passie en emoties. Ze accepteren voorspoed en tegenslag met dezelfde gelijkmatigheid.

Voor een alternatieve uitleg van De kinderjaren van Jezus zouden we Coetzees eigen leven als uitgangspunt kunnen nemen. Niet voor niets herinnert de titel van de nieuwe roman aan het autobiografische Boyhood. En in John Kannemeyers onlangs verschenen biografie zijn veel aanwijzingen te vinden voor Coetzees eigenaardige verhouding tot zijn ouders en het fundamenteel door hem ervaren vreemdelingschap, waar hij zich ook bevindt. Ook hij werd, bij afwezigheid van zijn vader, door zijn moeder als een prinsje behandeld.

Een derde mogelijkheid om deze parabel uit te leggen sluit aan bij het al genoemde verhaal ‘Aan de poort’. Daarin arriveert Coetzees alter ego, de schrijfster Elisabeth Costello, bij een hek dat toegang geeft tot een gebied waar ze per se in wil. Maar voor men haar binnenlaat moet ze eerst een gerechtelijk onderzoek doorstaan, waarbij het eens te meer lijkt alsof ze zich op de drempel tussen dood

[p. 64]

en hiernamaals bevindt. Men verwijt haar dat ze als auteur te weinig betrokken was. Als ze zich verweert met het argument dat een schrijver nu eenmaal geen leverancier van eenduidige boodschappen en heldere aanbevelingen is, maar eerder een advocaat van kwade zaken, die schijnbaar eenvoudige dingen toont in hun verbijsterende complexiteit, slaat men daar hoegenaamd geen acht op. Maar juist dit door haar verwoorde inzicht zou een aanbeveling kunnen zijn om de complexiteit van Coetzees nieuwe roman zoveel mogelijk intact te laten.

De vervreemdende en afstand scheppende sfeer, die mede te danken is aan het feit dat tijd en ruimte hier vaag en oningevuld blijven, de vele Bijbelse verwijzingen, en de kafkaëske doem, maken dat De kinderjaren van Jezus veel dichterbij een roman als Life and Times of Michael K. staat dan bij het realistische en actuele Disgrace. Maar ondanks alle distantie en de ermee gepaard gaande kilheid, is dit enigmatische boek van Coetzee fascinerend en provocerend. Het tart de lezer om er een zin in te ontdekken, zonder dat het die zin ooit helemaal prijsgeeft. Precies zoals dat altijd het geval is met werkelijk grote en belangwekkende literatuur.

Literatuur

Paul Auster en J.M. Coetzee, Een manier van vriendschap. Brieven 2008-2011 (vert. Ton Heuvelmans en Peter Bergsma). Amsterdam, Cossee/De Arbeiderspers 2012.

J.M. Coetzee, Als een vrouw ouder wordt (vert. Peter Bergsma). Amsterdam, Cossee 2008.

J.C. Kannemeyer, J.M. Coetzee. Een schrijversleven (vert. Joost Poort). Amsterdam, Cossee 2012.

J.M. Coetzee, The Childhood of Jesus. Londen, Jonathan Cape 2013.

J.M. Coetzee, De kinderjaren van Jezus (vert. Peter Bergsma). Amsterdam, Cossee 2013.