Liter. Jaargang 16

[p. 28]

Marlene Dumas
Jesus

In the history of painting, he has been the main figure, and he's this naked man who struggles between spirituality and physicality.
Marlene Dumas

Het was een ‘verzoeking’, zegt kunstenaar Marlene Dumas (in 1953 te Kaapstad in Zuid-Afrika geboren) over de opdracht die zij in 1985 kreeg. Haar was gevraagd om een ‘Laatste Avondmaal’ te schilderen voor een expositie in de Grote Kerk in Leeuwarden. ‘Ik zei ja, omdat ik dacht dat ik het zou moeten kunnen. Een uitdaging,’ schrijft zij in een kernachtige, poëtische tekst die ze speciaal voor Liter maakte.

‘Het kwam door de wijn. Niet door het brood. Het kwam door de mannen. / Mijn vader, en zijn vader voor hem, maakte wijn, en mijn oudste broer, nu, doet dat nog steeds. Wij drinken allemaal graag wijn. / Het mag ook van de Bijbel, al ging het fout met Noah. Mijn andere broer werd dominee, geen boer, en hij zei: die kerk is een hoer. / De Nederduits Gereformeerde Kerk vond dat Apartheid kon, mocht van God. Drink, het is zijn bloed, maar niet samen uit dezelfde beker. [...]’.^1.

Dumas maakte aanvankelijk een groepsportret waarop Jezus alleen in contour aanwezig is, vóór de tafel, op de rug gezien, bijna onherkenbaar. Religie en kunst verhouden zich in deze tijd heel complex tot elkaar, zei ze over dit werk. Je kunt niet zomaar je eigen verwarring op zo'n thema toepassen, ‘alsof je een stoel zou ontwerpen’.^2. Een paar jaar later nam zij het schilderij grondig onder handen: de groep verdween. Jezus bleef alleen over, nog steeds in contour vóór de tafel, maar er kwam een hele wolk van foetusfiguurtjes bij - de mensheid in een notendop? Dit Laatste Avondmaal in tweede staat, gedateerd op 1985-1991, hangt sinds Witte Donderdag 2013 in het Rijksmuseum en was de aanleiding voor Liter om contact met Dumas te zoeken.

Voor de hierna volgende bladzijden koos Marlene Dumas zes portretten uit de grote installatie die zij in 1994 maakte op uitnodiging van pater Mennekes van de Sankt Peterkathedraal in Keulen. De Jezusbeelden kregen de overkoepelende titel Männeransichten mee. Bij ‘Ansichte’ moet je denken aan ‘aanzicht’ zoals in ‘vooraanzicht’, of ‘gezicht’ zoals in ‘stadsgezicht’. Mansaanzichten dus, of mannenaanzicht. Dumas schilderde tientallen portretten, steeds met grote aandacht voor de

1. Zie voor de volledige tekst leesliter.nl (Marlene Dumas over haar ‘Het Laatste Avondmaal’, 13 april 2013).

2. Mededeling van Rudy Hodel in mei 2013 n.a.v. correspondentie uit april 1985.

[p. 29]

gezichtsuitdrukking. De emotie tonen, zonder realistisch te willen zijn: dat is de manier waarop zij vaak werkt en waarmee zij beroemd is geworden. ‘Ik ben geen realistische en ook geen symbolistische kunstenaar. Ik werk meer met metaforen - en het toeval.’ In het geval van de Jesus-werken betekende het: werken aan de beantwoording van de ‘abstracte’ vragen: kunnen wij, mogen wij een beeld van Christus maken? Wat is een Jezusportret? Voor wie, door wie? ‘Niemand weet hoe Christus eruit zag, dus iedereen schilderde hem zoals men koos om hem te zien.’ Zijzelf doet het niet anders, maar werkt in veelvoud. Haar voorbeelden komen overal vandaan en zij combineert alles met elkaar: schilderijen en sculpturen uit de geschiedenis van de beeldende kunst, gezichten van vrienden en van beroemheden. ‘Tweedehands beelden, met gebruik van eerstehands emoties’, zoals zij het graag formuleert. Steeds gaat het, hier en elders, om het kijken: hoe zie ik de geportretteerde, heb ik een vooroordeel en hoe werkt dat, ziet hij of zij hoe ik kijk?

‘Ik koos de meest sereen eruitziende uitdrukkingen eruit,’ vertelt zij over haar werkwijze destijds voor de tentoonstelling in Keulen, ‘en hing ze boven het altaar.’ Dat resulteerde in het eenentwintigdelige werk Jesus Serene, een portretten-compositie die onlangs opeens te zien was in Singer Laren, als onderdeel van de collectie van het Barneveldse echtpaar Henk en Victoria De Heus-Zomer. Twee van de beelden die Dumas voor Liter koos zijn afkomstig uit Jesus Serene.^3. De andere vier komen uit de serie Jesus Suffering. ‘Die onderscheidingen zijn in de praktijk ontstaan,’ licht Dumas toe. ‘Er is ook een groep tekeningen die later Jesus Grizzly werd genoemd. Daar zit mijn broer Pieter tussen...’ Het beeld op bladzijde 32 is eveneens geïnspireerd op een broer van Dumas. Het laatste portret in de serie gaat terug op een krantenbericht over een vrouw in een oorlogssituatie, die treurt over de dood van haar zoon: het ‘aanzicht’ is dus niet alleen mannelijk.

Op verzoek van Marlene Dumas worden de portretten voorafgegaan door een tekst gericht aan Jezus, eigenlijk een gebed.^4.

Gerda van de Haar

3. Zie bijv. bihop.egloos.com/1907716 voor een overzicht, of de bijdrage van Wouter Prins aan De Bijbel cultureel (Zoetermeer 2009, blz. 307-308).

4. Deze tekst schreef Marlene Dumas oorspronkelijk voor een catalogus waarin het Laatste Avondmaal in eerste en tweede staat tegenover elkaar staan afgebeeld: Verlicht mijn ogen (red. Rudy Hodel), Leeuwarden 2000, blz. 17-19.

[p. 30]

[p. 31]

Zesmaal Jesus, beelden uit de expositie Männeransichten, september-november 1994 in het Kunst-Station van de Sankt Peter in Keulen, ca. 65 × 50 cm, inkt en acryl op papier. Het tweede en derde beeld behoren tot het werk Jesus Serene, de andere komen uit Jesus Suffering.

[p. 32]

[p. 33]

[p. 34]

[p. 35]

[p. 36]