Liter. Jaargang 15

Jessica, fictieve heilige

Toen in het midden van de negentiende eeuw de zondagsscholen in Nederland van de grond kwamen, was er behoefte aan passende kinderboeken: lectuur waarin de kinderen het evangelie aangeprezen werd. Deze boodschap had een verpakking nodig, en vooral dominee Jan de Liefde zorgde daarvoor. Hij schreef tientallen verhalen waarin Gods liefde mensen tot bekering en geloof in Jezus Christus bracht. De diligence, of de reis naar de stad der erfenis (1845) was zijn eerste en bekendste werkje: een allegorisch verhaal in de trant van The Pilgrim's Progress van John Bunyan. Eduard Gerdes, een leerling van De Liefde, produceerde eveneens grote aantallen zondagsschoolboekjes. Desondanks bleef er ‘gebrek aan voldoende geschikte kopijen’, zodat de uitgevers over de grens gingen kijken. In 1867 verscheen een Nederlandse vertaling van Jessica's First Prayer (1866) van Hesba Stretton (pseudoniem van Sarah Smith, 1832-1911). De receptiegeschiedenis van Jessica's eerste gebed is een successtory.

De plot is eenvoudig. Jessica is een Londens straatkind dat door haar moeder verwaarloosd wordt. Bij het koffiestalletje van ‘meneer Daniël’ krijgt ze koffie, oud brood en aandacht. Als ze hem volgt, ontdekt ze dat hij koster is van een kerk in een deftige wijk. Daniël wil haar dáár niet zien, maar Jessica is geboeid door alles wat er in de kerk gebeurt - en het is er bovendien warm. Als de dochtertjes van de dominee haar ontdekken, krijgt ze goede kleding en bezoekt ze de kerkdiensten. Haar eerste gebed luidt: ‘O God, ik wou U graag kennen. En wilt U alsjeblieft meneer Daniël betalen voor al die warme koffie en de broodjes, die hij mij gegeven heeft?’

Als Jessica doodziek wordt, gaat Daniël op zoek naar haar. Hij belijdt het meisje zijn

[p. 91]

verkeerde gedrag en redt haar door haar als pleegdochter in zijn woning op te nemen. Jessica's gebed wordt ruimhartig verhoord. Dat niet alleen een onwetend kind tot geloof komt maar ook een halfslachtig christen zich bekeert, maakt het bekeringsverhaal net wat anders dan de meeste in zijn soort.

Jessica's eerste gebed was wereldwijd een succes: er werden meer dan twee miljoen exemplaren van verkocht. In Nederland verschenen tweeëntwintig drukken tussen 1867 en 1936. In Paramaribo werd Jessica's eerste gebed vertoond als een ‘Hollandse evangelisatiefilm’. De Stadszending adverteerde in augustus 1937 met ‘een bijzondere filmavond voor jong en oud, vooral voor de kinderen!’ Twee keer werd er een stomme film gemaakt, maar het is niet duidelijk of deze ooit in Nederland vertoond zijn. Ook op een heel andere manier is Jessica afgebeeld: de St Laurence's Church in Stretton, een plaatsje ten zuiden van Shrewsbury, heeft boven een ‘memorial’ voor de auteur een glas-inloodraam met een afbeelding van Jessica, als was ze een protestantse heilige.

In ons land bleef het na 1936 lange tijd stil rond Jessica. Pas in 1977, vier decennia na de tweeëntwintigste druk, kwam uitgeverij Callenbach met een gemoderniseerde vertaling. Het boekje werd opnieuw een succes. De meest recente uitgave is een hertaling en bewerking door N.A. Eikelenboom uit 2002. De geüpdate Jessica oogt romantisch en heeft weinig meer weg van een street arab. De Evangelische Omroep zond het verhaal als hoorspel uit, en daarna zou er een luisterboek verschijnen. Dat werd in 2009 al aangekondigd, maar verschenen is het nog steeds niet. Hoe dan ook, Jessica's eerste gebed heeft meer te bieden dan de honderden andere negentiende-eeuwse zondagsschoolverhalen, die - hoe nobel ook vervaardigd - terecht in de vergetelheid geraakt zijn. Jessica is een klassieker geworden.

Als een van de kenmerken van een klassiek boek wordt wel het aantal beschikbare metateksten genoemd. Zonder volledig te willen zijn, noem ik hier een aantal publicaties. Niet om daarmee aan te tonen dat Jessica's eerste gebed een klassieker is, maar om te laten zien hoe interessant het onderzoek naar zo'n tekst kan zijn. Het laatste artikel erover is beslist nog niet geschreven.

Diverse onderzoekers, zowel Engelse als Nederlandse, hebben zich over het boek gebogen en het vanuit diverse invalshoeken bevraagd. Allereerst moet hierbij het werk van Jacques Dane genoemd worden. In zijn dissertatie De vrucht van bijbelsche opvoeding. Populaire leescultuur en opvoeding in protestantschristelijke gezinnen, circa 1880-1940 (Hilversum 1996) komt de zondagsschoollectuur uitgebreid aan de orde en passeert ook ‘Jessica’ de revue. In diverse tijdschriftartikelen gaat Dane in op deelaspecten. Samen met Richard van Schoonderwoerd schreef hij ‘Jessica's eerste gebed: een protestants-christelijk stadssprookje?’ (een bijdrage in: John Exalto en Fred van Lieburg, Spoken op het kerkhof. Verkenningen van protestantse vertelcultuur, Zoetermeer 2009). In dit artikel laten de auteurs zien dat het succes van ‘Jessica’ de sprookjesachtige elementen in het verhaal zijn. Zij baseren zich vooral op de dissertatie van Elaine Lomax: The Writings of Hesba Stretton. Reclaiming the Outcast (Farnham 2009). Lomax ziet in Jessica het zwerfkind à la Charles Dickens, dat een boze moeder heeft, in een griezelige, donkere industriestad woont (een variant op het donkere bos waar je in verdwaalt), een gulle weldoener ontmoet en een plotselinge wonderlijke genezing meemaakt. Bovendien is op de laatste pagina sprake van een warm geluk - een bijzonder happy end.

De studie van Pat Pinsent komt daar aardig mee overeen (‘The Varieties of British

[p. 92]

Protestant Children's Fiction. Severe Moralising versus Flights of Fancy’, in: Religion, Children's Literature and Modernity in Western Europe 1750-2000 (Leuven 2005), blz. 125-144). Al legt zíj de nadruk op het sociale bewustzijn van Stretton, en noemt zij de nadruk op het onschuldige kind een typisch verschijnsel uit de Romantiek. Maar zij constateert dat nog een ander punt het succes bepaalde: in de meeste zondagschoolboekjes wordt gelezen uit de Bijbel, gepreekt en nadrukkelijk gemoraliseerd. Waarbij we weten: de auteur (s)preekt via de personages tot de lezer en gebruikt (of misbruikt) het verhaal voor die boodschap. Bij Stretton is dat anders. We lezen geen ‘exhortations to the reader’. Zelfs laat Stretton de dominee, die beide bekeringen aanschouwt, niet preken. Hij spreekt eenvoudig en is zich bewust van zijn eigen tekortkomingen. Pinsent vindt dat binnen het genre opmerkelijk. Om dat te illustreren citeert ze uit een ouder onderzoek (Jacqueline S. Bratton, The Impact of Victorian's Children's Fiction (Londen 1981)): ‘This is, in fact, one of the first books in which one can imagine the Sunday school reader fully understanding and accepting the moral notions the author has to convey and, moreover, not feeling threatened or disminished by these notions.’

Inderdaad, een exposé - theologisch, moralistisch, pedagogisch of van welke aard dan ook - onderbreekt het verhaal en verraadt een specifieke bedoeling. Kinderen voelen dat aan en vaak stoort het hen. Stretton heeft zich er niet toe laten verleiden, de vorm waarin ze haar verhaal heeft gegoten is in orde. Jessica's eerste gebed is beslist meer dan alleen een voertuig van evangelisatie-doeleinden. Het is in zijn soort, de zondagsschoollectuur, goed.

Nu ik het boekje na veertig jaar herlezen heb, valt mij vooral de eerste zin van Jessica's gebed op: ‘O God, ik wou U graag kennen’. Die is van een gans andere orde dan de vraag om compensatie voor koffie en broodjes. Dat verlangen, hier in een paar eenvoudige woorden weergegeven, is elders in talloze vormen geuit, gedicht, geschilderd, geschreeuwd en gebeden. Omdat het nog wacht op dat warme geluk.

Hesba Stretton, Jessica's eerste gebed. Oorspr. titel: Jessica's First Prayer (1866).
Janneke de Jong